Η Αισθητική του Περιβάλλοντος

Arnold Berleant

Εκδόσεις Μιχελή

(αποσπάσματα)

ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΩΣ ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ

Η αισθητική, με την έννοια της θεωρίας περί των τεχνών, θα λέγαμε ότι μάλλον έχει ελάχιστη σχέση με την μελέτη του περιβάλλοντος. Πράγματι, από μία επιφανειακή σκοπιά, δεν φαίνεται να υπάρχει η παραμικρή σχέση ανάμεσα σε αυτούς τους δύο τομείς. Η Πρώτη, η αισθητική, είναι μια επιστήμη για έναν περιορισμένο κύκλο ειδικών, η οποία διερευνά την μορφή και το νόημα των τεχνών από φιλοσοφική σκοπιά. Και οι τέχνες, ο,τιδήποτε άλλο και αν αποτελούν, για τους περισσότερους ανθρώπους συνιστούν την επιτομή της κατασκευαστικής δεξιοτεχνίας, αφού ασχολούνται με την επεξεργασία υλικών όπως η πέτρα, το ξύλο, το μέταλλο, το χρώμα, ο ήχος και οι λέξεις – επεξεργασία η οποία μεταβάλλει ριζικά την συνήθη μορφή των υλικών. Κάτι τέτοιο φαίνεται ότι πόρρω απέχει από το περιβάλλον, αφού το περιβάλλον στην πιο καθαρή μορφή του υποδηλώνει τον φυσικό κόσμο, ενώ οι τέχνες αντιπροσωπεύουν το αποκορύφωμα του τεχνητού.
Αυτή η φαινομενική ασυμφωνία κρύβει στην πραγματικότητα βαθιά συνάφεια. Αυτό που εκ πρώτης όψεως φαίνεται ως η αντιπαράθεση δύο τελείως διαφορετικών κόσμων, ύστερα από βαθύτερη σκέψη αποδεικνύεται ότι είναι μια πολύπλοκη σχέση αμοιβαίας υποστήριξης. Η αισθητική περιλαμβάνει εκ παραδόσεως στο πεδίο της έρευνάς της, εκτός από την φιλοσοφία της τέχνης, και την αποτίμηση επιπλέον του ωραίου και του υψηλού στην φύση. Με εξαίρεση όμως τον Καντ, τον Σέλλινγκ, και ελάχιστους άλλους, το μεγαλύτερο μέρος της έρευνας έχει στραφεί προς τις τέχνες και όχι προς τον φυσικό κόσμο. Ωστόσο, οι σχέσεις μεταξύ αισθητικής και περιβάλλοντος είναι προκλητικά εμφανείς. Όταν αναφωνούμε με θαυμασμό μπροστά στην εύθραυστη ομορφιά ενός κίτρινου αγριολούλουδου σε ένα ανοιξιάτικο δάσος, όταν θαυμάζουμε τον κυματισμό ενός απέραντου λιβαδιού, όταν παρακολουθούμε με σιωπηρό δέος ένα λαμπρό ηλιοβασίλεμα, ή όταν οδηγούμε το αυτοκίνητό μας σε έναν δρόμο που ακολουθεί τις καμπύλες των λόφων κατά μήκος της κοιλάδας ενός ποταμού, αυτό που κάνουμε είναι να εφαρμόζουμε την αισθητική αποτίμηση του περιβάλλοντος. Αισθητικές ιδέες υπεισέρχονται στην προσπάθειά μας να κατανοήσουμε τέτοιου είδους εμπειρίες, όπως και όταν παρακολουθούμε έκθαμβοι τα κύματα που σπάνε σε μια ανεμοδαρμένη ακτή του Μέιν, τους ορμητικούς χείμαρρους νερού που χύνονται στους καταρράκτες του Νιαγάρα […]

Η ίδια η έννοια του περιβάλλοντος είναι προβληματική. Σε τι συνίσταται το περιβάλλον ; Η συνήθης απάντηση ότι αποτελείται από το φυσικό περίγυρο προφανώς δεν αρκεί, διότι παραβλέπει το εξής γεγονός : αν και η ζωή των περισσοτέρων ανθρώπων είναι απομακρυσμένη από οποιοδήποτε φυσικό στοιχείο, όλοι οι άνθρωποι εμπλέκονται στο περιβάλλον. Εξάλλου, το φυσικό στοιχείο είναι και δύσκολο να προσδιοριστεί, αφού η φύση, με την έννοια του ανεπηρέαστου από την ανθρώπινη παρέμβαση τοπίου έχει προ πολλού εξαφανιστεί σχεδόν από κάθε περιοχή του βιομηχανοποιημένου κόσμου. Οι περισσότεροι αγριότοποι δεν αποτελούν παρθένα φύση, αλλά είναι περιοχές που αντανακλούν τις ορατές σήμερα συνέπειες της παλιότερης ανθρώπινης δράσης, όπως η εκχέρσωση της γης, η διάβρωση του εδάφους, η απογύμνωση του υπεδάφους από τον ορυκτό πλούτο, η αναδάσωση, η όξινη βροχή, οι μεταβολές στην επιφάνεια της ξηράς και στην κατανομή του νερού, οι αλλοιώσεις του κλίματος εξαιτίας της εκτεταμένης δόμησης στις αστικές περιοχές, η εισαγωγή νέων ειδών χλωρίδας και πανίδας, και σήμερα η καταστροφή του στρώματος του όζοντος, από τις επιπτώσεις της οποίας στην παγκόσμια υπερθέρμανση και στην αύξηση της ηλιακής ακτινοβολίας δεν υπάρχει περιοχή του πλανήτη που να μην κινδυνεύει. […]

Ίσως να έχει γίνει ήδη φανερό ότι συνήθως δεν μιλώ για «το» περιβάλλον. Παρ’ όλο που αυτός είναι ο πιο συνηθισμένος τρόπος με τον οποίο αναφερόμαστε σε αυτό, εμπεριέχει ένα κρυμμένο νόημα που είναι σε μεγάλο βαθμό η αιτία της δυσκολίας που αντιμετωπίζουμε. Και αυτό γιατί η παρουσία του οριστικού άρθρου αντικειμενοποιεί το περιβάλλον· το μετατρέπει σε μια οντότητα την οποία μπορούμε να σκεφτόμαστε και με την οποία μπορούμε να συναλλασσόμαστε σαν να ήταν ανεξάρτητη και έξω από εμάς. Που όμως μπορούμε να εντοπίσουμε «το» περιβάλλον ; Που βρίσκεται το «έξω» στην προκειμένη περίπτωση ; Είναι μήπως το τοπίο που με περιβάλλει ως προς την θέση στην οποία βρίσκομαι ; Είναι ο κόσμος έξω από το παράθυρό μου ; Οι τοίχοι του δωματίου και του σπιτιού μου ; Τα ρούχα που φορώ ; Ο αέρας που αναπνέω ; Το φαγητό που τρώω ; Όμως το φαγητό μεταβολίζεται και μετατρέπεται σε σώμα μου, ο αέρας γεμίζει τους πνεύμονές μου και μπαίνει στην κυκλοφορία του αίματός μου, τα ρούχα μου δεν είναι μόνο το εξωτερικό περίβλημα του δέρματός μου, αλλά συμπληρώνουν και προσδιορίζουν το παρουσιαστικό μου, την προσωπικότητά μου, την αίσθηση του εαυτού μου. Το δωμάτιό μου το διαμέρισμά μου ή το σπίτι μου ορίζουν τον προσωπικό μου χώρο και κόσμο. Και το τοπίο μέσα στο οποίο κινούμαι καθώς περπατώ, οδηγώ ή πετώ με το αεροπλάνο είναι επίσης ο κόσμος μου, και ρυθμίζεται από τον τρόπο που κατανοώ τα πράγματα, ορίζεται από τις κινήσεις μου, και διαπλάθει τους μυς μου, τα αντανακλαστικά μου, την εμπειρία μου, την συνείδησή μου, την ίδια στιγμή που εγώ προσπαθώ να επιβάλω σ’ αυτόν την θέλησή μου. Είναι γεγονός ότι πολλοί από εμάς περνούν μεγάλο μέρος της ζωής τους μέσα στον ηλεκτρονικό χώρο της τηλεόρασης και των δικτύων από υπολογιστές. «Το» περιβάλλον, ένας από τους τελευταίους επιζώντες του δυϊσμού σώματος – νου, ένας μακρινός τόπος τον οποίο νομίζουμε ότι ατενίζουμε από μακριά, αναλύεται σε ένα πολύπλοκο δίκτυο από σχέσεις, συνδέσεις, και συνέχειες εκείνων των φυσικών, κοινωνικών και πολιτισμικών συνθηκών που περιγράφουν τις πράξεις μου, τις αντιδράσεις μου, την αυτοσυνειδησία μου, και δίνουν τελικά μορφή και περιεχόμενο στην ίδια μου την ζωή. Γιατί δεν υπάρχει εξωτερικός κόσμος. Δεν υπάρχει καν έξω. Ούτε υπάρχει ένα εσώτατο άδυτο στο οποίο μπορώ να καταφύγω για να προστατευθώ από εχθρικές εξωτερικές δυνάμεις. Ο αντιλαμβανόμενος (νους) είναι μια όψη του αντιληπτού (σώμα) και αντιστρόφως· πρόσωπο και περιβάλλον αποτελούν συνέχεια το ένα του άλλου.