Η Ύβρις της Περιβαλλοντικής Ρύπανσης

John P. Anton

Περιοδικό Celestia

Ο όρος ύβρις στον τίτλο του άρθρου αναφέρεται στις υπερβολές της ανθρώπινης πλεονεξίας ως προς την αναζήτηση του πλούτου. Πολλά έχουν ειπωθεί και γραφτεί για όλα τα ζητήματα που αναφέρονται στην περιβαλλοντική ρύπανση και τους κινδύνους που προκαλεί παγκοσμίως η αύξηση της θερμοκρασίας. Είναι δύσκολο, έτσι πιστεύεται, να προσθέσουμε κάτι νέο εκτός από τις καταδικαστικές παρατηρήσεις για τους υβριστικούς τρόπους με τους οποίους συνεχίζουμε να εκμεταλλευόμαστε τις πηγές που μας στηρίζουν. Ο Santayana δεν θα είχε καμία δυσκολία να αποκαλέσει αυτή τη συμπεριφορά ως παντελή ασέβεια. Αλλά αυτή δεν είναι η μοναδική ύβρις του σύγχρονου πολιτισμού μας. Υπάρχουν κι άλλες ύβρεις, όπως αυτή του καταναλωτισμού, η μοιραία αδυναμία του homo economicus.
Εάν κάποιος θελήσει να εξηγήσει τις λεπτομέρειες της πορείας των ανθρώπινων κοινωνιών σε όλη την υδρόγειο τους τελευταίους αιώνες, από την αρχή της εκβιομηχάνισης, θα μπορούσε πολύ εύκολα να την αποκαλέσει εκληματική πορεία αυτοκαταστροφής Όπως έχει ειπωθεί επανειλλημένα από τους επιστήμονες που μελετούν τις ιδιαίτερες επιρροές της σύγχρονης οικονομίας, η πρωτοφανής παρέμβαση στο κλίμα είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα ενός αυτοκαταστροφικού πολιτισμού, και αυτό παρά τα ευρέως διαδεδομένα οφέλη, τα οποία οι άνθρωποι αποκομίζουν από τον τρόπο διαχείρισης του ελεύθερου χρόνου, με τις εφαρμογές των επιστημονικών ανακαλύψεων. Αυτό που έχει προκύψει αρκετά δυσοίωνα είναι η πιθανότητα του αφανισμού ολόκληρης της ανθρωπότητας. Ως προοπτική, έρχεται υπό τη μορφή ενός ιδιαίτερου παράδοξου : τα ανθρώπινα όντα προσανατολίζονται σε μια χρονική διαδρομή που θα μπορούσε να οδηγήσει στη συλλογική αυτοκαταστροφή, ενώ επιδιώκουν την ίδια στιγμή το μέγιστο είδος άνεσης, που κινείται από το ακατάπαυστο πάθος για τη συσσώρευση πλούτου. Φυσικά, αυτός ο τρόπος προβληματισμού ακούγεται σαν ασθένεια. Λοιπόν, για να πούμε την αλήθεια, είναι μια ασθένεια. Είναι μια άλλη περίπτωση παθών, τα οποία λειτουργούν χωρίς τα οφέλη του λόγου, όπως θα το αποκαλούσαν οι Έλληνες. Στη γλώσσα της τραγωδίας, έχει όλα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της μοιραίας ύβρις.
Το ευρύτατα διαδεδομένο κακό δεν τελειώνει εκεί. Κάτι εξίσου δυσοίωνο έχει τις ρίζες του στις κοινωνικές συνθήκες της ανθρώπινης ζωής. Μέχρι τώρα όλα τα πολιτικά συστήματα έχουν αποτύχει να αποτρέψουν την ύβρη από το να εδραιωθεί στις μορφές συμπεριφοράς, οι οποίες συνεχίζουν να παράγουν τη βαθιά ριζωμένη τρέχουσα κρίση. Η ύβρις σε αυτήν την περίπτωση είναι τόσο ευρύτατα διαδεδομένη, ώστε καλύπτει κάθε τύπο διακυβέρνησης από τις δημοκρατίες έως τις δικτατορίες. {..} Βασικά, το ανθρώπινο ζώο είναι το ίδιο, ανεξάρτητα από τις εκάστοτε μορφές διακυβέρνησης. Εϊναι ακόμα το πολιτικό ζώο, που ο Αριστοτέλης περιέγραψε τόσο σοφά. Οι δυνάμεις των παθών, της πλεονεξίας και των αναγκών ποτέ δεν αποτυγχάνουν να προσπεράσουν τα αποδυναμωμένα εμπόδια που οι λεπτές προσπάθειες του συλλογισμού προσπαθούν να χρησιμοποιήσουν, προκειμένου να αποτραπούν οι υπερβολές των δυνάμεων της επιθυμίας, οποιαδήποτε κι αν τυχαίνει να είναι τα αντικείμενα. {...}


Η Φύση ως Περιβάλλον

Είναι δύσκολο να αξιολογηθούν οι επιπτώσεις των διαφορετικών απόψεων που έχουμε για τη φύση ως περιβάλλον, χωρίς να εξετάσουμε το προφανές γεγονός ότι η ανάπτυξη του τεχνικού πολιτισμού πάντοτε χρησιμοποιούσε τη φύση ως την υλική πηγή για την κατασκευή χρήσιμων αντικειμένων. Η απροσδόκητη συνέπεια αυτής της εξάρτησης, πέρα από αυτήν του μετασχηματισμού της φύσης σε μια εκμεταλλεύσιμη και μηχανοποιημένη οντότητα, σε έναν λαβύρινθο απρόσωπης ενέργειας, ήταν η αυτοπαγίδευση από τον ίδιο το δημιουργό. Η διαδικασία η οποία πέτυχε την καθιέρωση της σύγχρονης ακολουθίας από το homo faber και το homo economicus σε homo technicus, είναι ένα από τα πιο επείγοντα θέματα που έχουν ανάγκη πλήρους επανεξέτασης. Η νέα τεχνοκρατία έχει κάνει πολλά περισσότερα από το να δημιουργεί τα προϊόντα, που επηρεάζουν τις ζωές μας, πέρα από το σημεία της βελτίωσης του ελεύθερου χρόνου σε έως τώρα αναπάντεχα ύψη. Έχει προάγει επίσης το σφυρηλάτημα όπλων βίας και καταστροφής που συνεχίζουν να εισάγουν ριζικές αλλαγές στις διεθνείς σχέσεις μαζί με νέες ασθένειες και πρωτοφανείς τύπους ρυπάνσεων. Επίσης, θα ήταν απερισκεψία να αγνοήσουμε τη θετικ'η πλευρά των νέων εξελίξεων, για παράδειγμα την επανάσταση στην ιατρική και στη θεραπευτική ασθενειών, συμπεριλαμβανομένης και της εκπληκτικής εξασφάλισης της εκτεταμένης μακροζωϊας. Εντούτοις, ακόμαι αιωρείται το ζήτημα σχετικά με τις επιδιώξεις της απερίσκεπτης παράτασης της ζωής σε περιτπώσεις που ο άνθρωπος υποφέρει ανυπόφορα.


Οικολογία και Μύθος

{...} Ας εξετάσουμε μία άλλη ακόμα περίπτωση ύβρεως, στα πλαίσια της Ιλιάδας, αυτήν την φορά την ηρωική δράση που εναντιώνεται στη φύση. Ο Αχιλλέας, αφότου είχε ριχτεί στη μάχη για να εκδικηθεί το θάνατου του φίλου του Πάτροκλου, είχε συγκλονίσει με το πάθος του για εκδίκηση, εξολοθρεύοντας τους Τρώες με σφαγές κατά την υποχώρησή τους σο ορμητικό ρεύμα του ποταμού Σκάμανδρου, χωρίς να σέβεται τα φουσκωμένα νερά του, καθώς τα πτώματα συσσωρεύονταν επάνω του και επιβράδυναν την ροή του. Ήταν σε αυτή την κρίσιμη στιγμή που ο ποταμός-Θεός (Ιλιάδα ΧΧΙ) προειδοποιεί τον Αχιλλέα να σταματήσει να σκοτώνει. Η φύση δεν ανέχεται τις υπερβολές των ανθρώπινων παθών, ιδίως όταν τείνουμε να αγνοούμε ότι οι υπερβολές της τρέλας και η έλλειψη ευσέβειας οδηγούν στην ύβρη. Ο Αχιλλέας άκουσε τη φωνή του θεού και σταμάτησε.
Θα μπορούσα να αποτολμήσω σε αυτό το σημείο να ισχυριστώ ότι ο μυθικός πολυθεϊσμός των Ελλήνων λειτούργησε ως πολιτισμικός προστάτης του φυσικού και πολιτικού περιβάλλοντος. Όπως είναι γνωστό, οι πολιτικοί αρχηγοί λειτουργώντας είτε αυτοβούλως είτε υπό τη συμβουλή σοφών ανδρών νομοθετούσαν με βάση το συμφέρον των πολιτών του έτσι ώστε να τους προστατεύσουν από βίαια ξεσπάσματα των παθών. Από την άποψη αυτή, η οικολογία κέρδισε αξία με τη μορφή προληπτικής πολιτικής πράξης, ενώ ως θετική οικολογία προωθήθηκε ο εξωραϊσμός της ζωής και του δημόσιου χώρου με τη βοήθεια διαφορετικών τεχνών. Με το πέρασμα του χρόνου, η ευλάβεια προς την οικολογία συγχωνεύτηκε με τη φιλοσοφία για να συμπληρώσει την ελληνική αντίληψη για την ενάρετη ζωή, καλοκαγαθία, ως το ιδανικό της πολιτικής εκπαίδευσης.
Η οικολογία των Ελλήνων ως πολιτική πράξις συνδέθηκε στενά με τις τελετές των θρησκευτικών θεσμών τους, τις τέχνες, της επιστήμες τους και ιδίως με τους φιλοσοφικούς στοχασμούς τους. Στη συνεργασία και την ενότητα αυτών των θεσμών θα πρέπει επίσης να προσθέσουμε τη συνεκτική δύναμη του μύθου, τη σημασία του οποίου εμείς σήμερα τείνουμε να υποτιμούμε ως το προϊόν κατασκευασμένων ψευδολογιών, μόνο και μόνο εξαιτίας της εμμονής μας να απομυθοποιήσουμε στο όνομα της "αλήθειας" τόσο τη φύση όσο και τον πολιτισμό. Οι Έλληνες, ωστόσο, λαμβανομένου υπόψη του τρόπου με τον οποίο είχαν ιδρύσει τη φιλοσοφία, κράτησαν για τον μύθο το σημαντικό ρόλο της δραματοποίησης της φύσης και έτσι προσέφεραν τα απαραίτητα σχήματα λόγου για να συνδέσουν την επιστήμη με την τέχνη. Ο μύθος καλλιεργήθηκε και αναπτύχθηκε ως ο συμφιλιωτής της αντικειμενικής αναγκαιότητας και της ελεύθερης άσκησης της φαντασίας. η υπαινικτική δυναμή του έδωσε φτερά στο στοχασμό για να αντιληθφεί τι συνδέει τα γεγονότα της φύσης με την ανεξερεύνητη πλευρά των ανθρώπινων παθών.
Χωρίς τα μέσα του μύθου οι απρόσωπες δυνάμεις της φύσης κωδικοποιούνται κυρίςω ως επιστημονικές γενικότητες, χωρίς καθόλου ίχνος της αξιολογικής υποστήριξης που απαιτείται, ώστε να αντιληφθεί κανείς της δυνάμεις που συγκλίνουν για να αναπτυχθεί το ευφυές σχέδιο μιας σκόπιμης ζωής. Οι Έλληνες κατάφεραν να αποφύγουν από πολύ νωρίς στη φιλοσοφία τους το σύγχρονο τεμαχισμό της γνώσης και της αξίας και εκείνον της τέχνης και της επιστήμης. Αυτό το σημαντικό κατόρθωμα βρήκε την τελική επιτυχή έκφρασή του στην αριστοτελική αρχή της ανθρώπινης εντελέχειας, όπως δηλώνεται στο Περί Ψυχής.
Στο σύγχρονο δυτικό κόσμο υπάρχει η αντίληψη ότι με την απομάκρυνση της δραματικής λειτουργίας του μύθου, η φιλοσοφία και η τεχνική αποχωρίστηκαν η μια την άλλη. Με την άνοδο της τεχνοκρατίας, το κυρίαρχο ενδιαφέρον των κοινωνικών θεσμών αναδύθηκε ως η πειστική συνεργασία των πολύπλοκων επιδιώξεων του πλούτου και της εξουσίας. Δεν ήταν παρά μόνο πρόσφατα που το κενό που προέκυψε από την εξασθένιση της σοφίας άρχισε να απασχολεί τους διανοούμενους στον Δυτικό κόσμο. Εν τω μεταξύ, η εμμονή με την απομυθοποίηση των εννοιολογικών και συναισθηματικών συστημάτων της αξίας στο δυτικό πολιτισμό επηρέασε κάθε τομέα δράσης και σκέψης, συμπεριλαμβανομένης και της πολιτικής της θρησκείας. Μη έχοντας κανένα άλλο σημείο να σταθούν, πέρα από τα να βασιστούν στην υπερβατικότητα της πίστης, οι θεωρητικοί της θρησκείας αποδείχτηκαν ανίκανοι να εμποδίσουν την εξάπλωση της τεχνοκρατικής αντίληψης. Δεν έκαναν τίποτα ουσιαστικό για να βοηθήσουν στον έλεγχο της καταστροφικής διαχείρισης της φύσης. Όπως αποδείχτηκε, οι διάφορες ιδεολογίες βρήκαν την δυνατότητα να προωθήσουν τους αγαπημένους τους φανατισμούς, οι οποίοι μας στοιχειώνουν μέχρι και σήμερα. Δεν προκαλεί ιδιαίτερη έκπληξη το γεγονός πως οι ιδεολογίες έχουν φτάσει να καταλάβουν τη θέση που κάποτε ανήκε στον πλέον εξοστρακισμένο μύθο.
Η εγκατάλειψη στις μέρες μας της δραματικής φαντασίας που στο παρελθόν συνέδεε τη φύση με την ανθρωπότητα έχει οδηγήσει στην απομάκρυνση, των όμοιων με νόμο κανονικοτήτων των φυσικών επιστημών, από την έννοια των υπέρτατων αξιών και του σκοπού της ανθρώπινης ζωής. Αυτή η εξέλιξη βοηθάει στο να εξηγήσουμε γιατί η μυθική παράδοση στην Ελλάδα,όταν δεν τη διαστρέβλωναν ή δεν την απέρριπταν, υποβιβαζόταν σε ένα απλό μουσειακό κομμάτι. Και την ίδια πορεία ακολουθούσε και η συνοδευτική οικολογία. {..} Σε μερικής περιπτώσεις, η δραματική φαντασία της Ελλάδας είχε προικίσει τη φύση με θεότητες που αναγνώριζαν τις δυνάμεις της φύσης τόσο τις τρομακτικές όσο και τις ευμενείς, εφόσον τα ανθρώπινα όντα σέβονταν αυτό που δεν ήταν δικό τους να καταστρέψουν. Αλλά τότε, από τη στιγμή που η τελική παρακμή του κλασικού κόσμου και της θεώρησής του για τη φύση και τη θέση του ανθρώπου σε αυτήν βρισκόταν εν κινήσει η σειρά αναστράφηκε. Τελικά, η φύση απογυμνώθηκε από τη θεότητά της και κατέληξε μια άψυχη ύλη. Ο δυϊσμός του Ντεκάρτ μαζί με την άνοδο της σύγχρονης επιστήμης έδωσαν στη μοντέρνα θεώρηση της φύσης μια δυνατή ώθηση προς την απανθρωποίηση. Χωρίς καθόλου ψυχή και ιερότητα, η φύση μετατράπηκε σε ένα αντικέιμενο προς μελέτη, διερεύνηση, έτοιμο να παραχωρήσει τα μυστικά του στον άνθρωπο προς χρήση και όταν οι ανάγκες το απαιτούν ακόμα και να καταστραφεί ατιμωρητί. {...}


-----
Εικόνα 1 : Sir Lawrence Alma Tadema - Spring
Εικόνα 2 : William Waterhouse - Danaides