Τα Θεραπευτικά Προϊόντα του Φυτικού Βασιλείου (Α΄ Μέρος)

Απόσπασμα από το βιβλίο, Βοτανολογία (Μέρος I),
Τα θεραπευτικά μέσα της Ιατροσοφίας (Τόμος II),
Πέτρου Γράβιγγερ, Εκδ. Διμέλη

Ιστορικόν της χρήσεως των θεραπευτικών φυτών

Από πολύ νωρίς η προσοχή του ανθρώπου προσηλκύσθη από τον φυτικόν βασίλειον ένεκα δύο απόψεων• πρώτον της διατροφής του από το φυτόν και δεύτερος της χρησιμοποιήσεώς του προς ίασιν των ασθενειών του. Εις δεύτερον τούτο σημείον ίσως ωδηγήθη και εκ της παρατηρήσεως των ζώων, τα οποία ενστικτωδώς προστρέχουν εις τα φυτά όταν πρόκειται να απαλλαγούν από νοσηρών ενοχλήσεων. Ολίγον όμως κατ’ ολίγον ο άνθρωπος, με το χαρακτηρίζον αυτόν ερευνητικόν πνεύμα, ήχθη εις την κατάταξιν των θεραπευτικών φυτών, αναλόγως των εκάστοτε παρουσιαζομένων ασθενειών του.
Ήδη από τους αρχαιότατους λαούς απαντάται η χρησιμοποίησις φυτών διά θεραπευτικούς σκοπούς, τα ιερά βιβλία των πανάρχαιων λαών βρίθουν σχετικών υποδείξεων. Κατ’ αρχάς η γνώσις αυτή ήτο περιωρισμένη εις τας χείρας των ιερέων, οι οποίοι ως εμπνευσμένοι και θεοφόρητοι υπάρξεις διέθετον εις τους πάσχοντας τα διάφορα ιαματικά μέσα. Παρά τοις Ινδίοις η σανσκριτική φιλολογία και ιδιαιτέρως η Ayourveda ασχολείται εκτενώς με το ζήτημα τούτο. Ο Στράβων εκθειάζει εις τα Γεωγραφικά του τας Ινδίας ως «χώραν πλουσίαν εις φάρμακα και δηλητήρία». Χαρακτηριστικότερον εν προκειμένω είναι ότι ουδενός δηλητήριου η ύπαρξις εκοινοποιείται χωρίς να αναφέρεται αμέσως κατόπιν η ύπαρξις του αντιστοίχου αντιδότου.
Εις τους Αιγυπτίους ανευρίσκομεν και πάλιν την θεραπευτικής εμπεπιστευμένην εις τας χείρας των ιεροφαντών. Τα εις τον Ερμήν τον Τρισμέγιστον αποδιδόμενα βιβλία, περιλαμβάνουν τόμους τινάς ασχολούμενους αποκλειστικώς με την θεραπευτικήν. Εις τους παπύρους περικλείεται θησαυρός ολόκληρος επί των θεραπευτικών φυτών, τον οποίον όμως αδυνατούμεν να εκμεταλλευθώμεν λόγω του ότι αι ονομασίαι των εκεί αναφερομένων φυτών δεν έχουν εισέτι διαλευκανθή. Ο περίφημος πάπυρος Ebers όστις ως γνωστός, αποτελεί το πολυτιμώτερο ιατρικόν κείμενον περί της αρχαίας Αιγύπτου, ολικεί διά μακρών περί των θεραπευτικών ιδιοτήτων των φυτών και περί του τελετουργικού τρόπου της περισυλλογής και της χρησιμοποιήσεώς των. Χαρακτηριστική εν προκειμένω είναι η εφαρμογή ειδικών επωδών και παρακλήσεων προς την Ίσιδα, τον Ώρον, τον Ρα, τον Ιχμοτέπ και άλλας κατά το μάλλον ή ήττον ιαματικάς θεότητας, διά της επεμβάσεως των οποίων επιστεύετο ότι επροκαλείτο η ίασις. Εναντίον των ελμίνθων και ιδιαιτέρως της ταινίας π.χ. ο πάπυρος Ebers και ο του Βερολίνου, συνιστούν τον φλοιόν της ρίζης της ροδιάς, φάρμακον το οποίον και σήμερον εισέτι χρησιμοποιείται.
Εξαιρετικώς διέπρεψαν εις την χρησιμοποίησιν των θεραπευτικών φυτών οι Έλληνες. Ο μυθικώς θεσσαλικός Κένταυρος Χείρων, προς τιμήν του οποίου αργότερον ωνομάσθη το φυτόν Centaurea (ερυθραία το κενταύριον) ριζόχορτο ή θερμοχόρταρο, εθεράπευε διά φυτικών χυμών και δι’ επωδών πάσαν ασθένειαν. Λέγεται μάλιστα ότι ο ίδιος ο Χείρων εθεράπευσε την πληγή του Αχιλλέως διά του Achillea Millefolium (Αψιθιά). Επιστεύετο μάλιστο ότι βόταναι τινές είχον την δύναμιν και θανόντας ακόμη να αναστήσουν. Ο θεός Ασκληπιός εθεωρείτο ως ιδιαίτερος προστάτης των θεραπευτικών φυτών, καθ’ υπόδειξιν δε αυτού οι διάφοροι Ασκληπιάδαι έκαμον ευρεία χρήσιν των θεραπευτικών βοτάνων. Τα συγγράμματα του Ιπποκράτους περιλαμβάνουσι 234 θεραπευτικά φυτά των οποίων όμως οι ιδιότητες δεν κατωρθώθη να διαπιστωθούν απολύτως μέχρι σήμερον.
Ο Θεόφραστος, μαθητής του Αριστοτέλους, μεταξύ των βιβλίων ρου άφηκε και μίαν βοτανικήν, δι’ ο και θεωρείται ο πρώτης ιδρυτής της επιστημονικής βοτανικής. Το έργον τούτο περιγράφει 500 φυτά μετά της θεραπευτικής των χρησιμότητος, εις τρόπον ώστε μέχρι του Μεσαίωνος να θεωρήται ως η πληρεστέρα εν προκειμένω συλλογή. Ομιλεί εκτενώς εν τω έργω του περί ριζοτομίας και των ιερατικών πράξεων και αστρικών παρατηρήσεων, αι οποίαι έδει να τηρώνται κατά την περισυλλογήν των φυτών. Ο Ερασίστρατος, περίδοξος Έλλην ιατρός εξ Ιουλίδος της νήσου Κέω (320 π.Χ.) ησχολήθη μεταξύ άλλως ειδικώς με τα θεραπευτική και δηλητηριώδη φυτά, το αυτό και ο Ηρακλείδης ο Ταραντίνος, Κατά τον Πλήνιομ και ο Πυθαγόρας φέρεται ως συγγραφεύς περί θεραπευτικών φυτών και ότι απέδιδεν εις τον Απόλλωνα την ανακάλυψιν των θεραπευτικών ιδιοτήτων του φυτικού βασιλείου.
Κατά την Ρωμαϊκήν εποχήν εμφανίζονται διάφοροι ιατρικαί προσωπικότηται, αι οποίαι συνέβαλον εις την ανάπτυξιν του ενδιαφέροντος ημάς θέματος• αναφέρομεν τον Ασκληπιάδη εκ Προύσης της Βιθυνίας (128-56 π.Χ.), τον Antonio Musa, τον ενδοξότερον όλων τον Γαληνόν (131 – 201 μ.Χ.) και τον Δαμοκράτην ιατρόν. Κατά την ίδιαν εποχήν o Scribonius Largo, ο ιατρός του αυτοκράτορα Κλαυδίου (41-54 μ.Χ.) συνέγραψεν έργον με τον τίτλον «Φάρμακα και λαϊκά θεραπευτικά μέσα». Ο Αρεταίος ο εκ Καππαδοκίας (30 – 90 μ.Χ.) και ιδίως ο Πεδάνιος Διοσκουρίδης, τα έργα του οποίου περιλαμβάνουν 600 θεραπευτικά φυτά. Με την διάδοσιν του Χριστιανισμού επιδίδονται οι μοναχοί των διαφόρων μοναστηρίων εις ενδελεχή μελέτην των ιδιοτήτων των φυτών, εις την πρώτην δε γραμμήν οφείλομεν να αναφέρωμεν το περίφημον μοναστήριον των Βενεδικτίνων. Υπό την προστασίαν του Καρόλου του Μεγάλου αι ιατρικαί γνώσεις αναπτύσσονται επί μάλλον και μάλλον, παραλλήλως δε προς τας επτά ελευθερίους τέχνας καθιερούται και η μελέτη της ιατρικής (υπό το όνομα Physica). Εις τους κήπους των μοναστηρίων καλλιεργούνται εντατικώς διάφορα θεραπευτικά φυτά και αρχίζουν να εμφανίζονται πολυποίκιλα «βοτανολόγια» (Hortulus).
Κατά τον Μεσαίωνα ως πρώτον βοτανολόγιον αναφέρεται ο κατά το 840 υπό του Walafrid Strabus συνταχθείς Hortulus. Αλλά και τα μοναστήρια των καλογραιών δεν υστερούν εις την κίνησιν ταύτην• η περίφημος αγία Hildegarde συγγράφει ιδιαίτερον βιβλίον. Ο Αλβέρτος Μάγνος, κόμης του Bollstödt (1193-1280), ο αποκληθείς Doctor Universalis, συγγράφει μεταξύ των 22 έργων του περί «Φυσικής» και μίαν μελέτην υπό τον τίτλον «De Vegetabilibus et Plantis». Κατά το 1330 συντάσσεται το αρχαιότερον λεξικόν περί θεραπευτικών φυτών και βοτάνων του Σίμωνος De Cordo, εις το οποίον μνημονεύεται και η θεωρία των αστρικών αποτυπομάτων. Και ερχόμεθα στον Φίλιππο Θεόφραστο Παράκελσο• αν και ούτος δεν συνέγραψεν ιδιαίτερον έργον περί θεραπευτικών φυτών, εν τούτοις πλείσται όσαι υποδείξεις ευρίσκονται εγκατεσπαρμέναι εις όλον του έργον. [...]
Μετά την απελευθέρωσιν της Ελλάδος, ο πρώτος ασχοληθείς με τα φαρμακευτικά φυτά της ημετέρας πατρίδος υπήρξεν ο Γερμανός Fraas, όστις εις μικρόν βοτανικόν έργον υπό τον τίτλον «Στοιχεία βοτανικής» περιέλαβεν 94 φαρμακευτικά φυτά. Τούτον ηκολούθησεν ο ημέτερος Ορφανίδης, όστις εις πληθύν διατριβών προσπαθεί να καταστήση εις τον λαόν πολλά εξ αυτών γνωστά. Ο Heldreich ομοίως υπό τον τίτλον «Τα χρήσιμα φυτά της Ελλάδος» και εις πλήθος άλλων μονογραφιών του περιέγραψεν επίσης αρκετά φυτά. Σημαντικώς συνέβαλεν εις την έρευναν το κατά το 1914 εκδοθέν βασικόν έργον του Γεναδίου: «Φυτολογικόν Λεξικόν».

England, 12th century. Bodleian Library, Oxford