Φυσιογνωσία: Ιούνιος

Ο Ιούνιος (Junius) είναι ο πρώτος μήνας του καλοκαιριού και αριθμεί 30 ημέρες. Στο Ιουλιανό και Γρηγοριανό ημερολόγιο κατέχει την έκτη θέση, ενώ στο αρχαίο ρωμαϊκό την τέταρτη. Ετυμολογικά, κατά την επικρατέστερη εκδοχή, πήρε το όνομα του από την ρωμαϊκή θεότητα Γιούνο (Juno) σύζυγο του Γιούπιτερ (Jupiter) • σε ελληνική αντιστοιχία πρόκειται για την θεά Ήρα, σύζυγο του Διός και προστάτιδα του οίκου και του γάμου, στην οποία είναι αφιερωμένος. Στις καλένδες του Ιουνίου τελούνταν εορτές προς τιμήν της θεάς στο Καπιτώλιο όπου δίδονταν ευχές. Οι ημέρες αυτές θεωρούνταν αποφράδες (nefasti) και ήταν μη εργάσιμες. Σύμφωνα με άλλη άποψη, το όνομα του μήνα οφείλεται στον Λεύκιο Ιούνιο Βρούτο, ο οποίος ανέτρεψε τον βασιλιά Ταρκύνιο τον Υπερήφανο το 510 π.Χ., εγκαθίδρυσε τον θεσμό της Υπατείας και έγινε ο πρώτος Ύπατος της Ρώμης.

Στο αρχαίο αττικό ημερολόγιο ο Ιούνιος αντιστοιχούσε, κατά το ήμισυ, στον μήνα Σκιροφοριών. Πρόκειται για τον δωδέκατο μήνα ο οποίος ήταν αφιερωμένος στην Σκιράδα Αθηνά. Προς τιμὴν της εορτάζονταν την 12η ημέρα τα Σκιροφόρια • επιπλέον ήταν αφιερωμένα προς τιμήν του Θεού Ποσειδώνος Ερεχθέως, καθὼς και των Θεαινών της Ελευσίνος Δήμητρος και της κόρης της Περσεφόνης. Πρόκειται περί κατ' εξοχὴν γυναικείας εορτής, διαφαίνεται δε απὸ τα λόγια του χορού των Θεσμοφοριαζουσών του Αριστοφάνους. Η προέλευση της ονομασίας της εορτής υπήρξε αντικείμενο διαφωνιών κατά την αρχαιότητα: κάποιοι υποστήριζαν πως σκίρον καλείται το μέγα σκιάδειο της Θεάς, το οποίο μεταφέρεται διὰ μεγαλοπρεποὺς πομπής από τον βράχο της Ακροπόλεως στην τοποθεσία Σκίρον, όπου υπάρχει Ιερό της Αθηνάς Σκιράδος.

Κατά μια άλλη άποψη, όπως γράφει ὁ Παυσανίας, ἡ τοποθεσία Σκίρον έλαβε την ονομασία της από τον Ήρωα Σκίρον, μάντη εκ Δωδώνης. Πολεμώντας με τους Ελευσινίους κατά των Αθηναίων του Ερεχθέως εφονεύθη στην μάχη και ετάφη πλησίον ενός χειμάρρου, όπου πήρε το όνομα του. Ωστόσο, η συνήθης ερμηνεία της λέξεως σκίρον κατά την αρχαιότητα είναι «σκληρή λευκή γη» η οποία θεωρείται ονομασία του γύψου. Σύμφωνα με μύθο, ο Θησέας επιστρέφοντας από την Κρήτη, κατασκεύασε είδωλο της Θεάς Αθηνάς από «λευκή γη» κι ετέλεσε πομπή θριάμβου μετ' αυτού. Κύριο στοιχείο της εορτής αποτελούσε η πομπή που ξεκινούσε από την Ακρόπολη, έφθανε ως το Δίπυλον, κατόπιν ακολουθούσε την Ελευσίνια Ιερὰ Οδὸ και κατέληγε στην τοποθεσία Σκίρον.

Η ακρόπολις των Αθηνών του L.v.Klenz

Της πομπής προΐσταντο η ιέρεια της Αθηνάς και ο ιερεύς του Ποσειδώνος, αμφότεροι από το παλαιό Αθηναϊκό ιερατικό γένος των Ετεοβουτάδων. Ο Πλούταρχος αναφέρει πως «Αθηναῖοι τρεῖς ἀρότους ἱεροὺς ἄγουσι, πρῶτον ἐπὶ Σκίρῳ, τοῦ παλαιοτάτου τῶν σπόρων ὑπόμνημα, δεύτερον ἐν τῇ Ῥαρίᾳ, τρίτον ὑπὸ πόλιν τὸν καλούμενον Βουζύγιον". Εικάζεται πως η τελετουργία των Σκίρων αφορά τελετή υπὲρ γονιμότητος των αγρών αλλὰ και των ανθρώπων, ιδίως των γυναικών. Για τον λόγο αυτόν η εορτή των Σκίρων περιελάμβανε εορτασμούς και προς τιμὴν της Δήμητρος.

Μια ακόμη εορτή προς τιμήν της Αθηνάς με πιθανή σύνδεση με τα Σκίρα ήταν τα Αρρηφόρια. Όπως μαρτυρεί ο Παυσανίας, ο παρθένες οι οποίες ελάμβαναν μέρος στην ιερουργία προέρχονταν από αριστοκρατικές οικογένειες των Αθηνών και καλούνταν Αρρηφόροι, δηλαδή οι φέρουσες τα μυστικά. Κατοικούσαν για μια χρονική περίοδο πλησίον του Ναού της Αθηνάς, φορούσαν λευκό χιτώνα και χρυσά κοσμήματα και τρέφονταν με ένα ιδιαίτερο είδος άρτου, τον «ανάστατον». Όταν έφθανε ο καιρός της εορτής, οι Αρρηφόροι με απόλυτη μυστικότητα μετέφεραν σε κάνιστρα τα μυστικά ιερά τελετουργικά αντικείμενα της θεάς τα οποία θεωρούνταν σύμβολα γονιμότητας • κατά την θητεία παραμονής τους στον ναό, θεωρούνταν κόρες του Άρχοντος Βασιλέως των Αθηνών και συμμετείχαν στην ύφανση του Ιερού Πέπλου της Θεάς Αθηνάς.

Σκηνή του Πέπλου από τον Παρθενώνα
Βρετανικό μουσείο του Λονδίνου

Την 14η ημέρα τελούνταν τα Διιπόλια, πανάρχαια αττική εορτή προς τιμήν του Θεού Διός Πολιέως κατά την οποία θυσιαζόταν ένα βόδι στο ιερό του Δία στην ακρόπολη της πόλεως και αφιέρωναν πελάνους, ψωμί μικτό από σιτάρι και κριθάρι. Η τελετή είχε συμβολικό χαρακτήρα και καταδείκνυε την ιερότητα του αροτήρος βοός, του πλέον σημαντικού ζώου για την καλλιέργεια της γης. Η θυσία γινόταν μπροστά στο βωμό του θεού στην Ακρόπολη. Ο ιερέας έριχνε σιτάρι και κριθάρι στο βωμό και, όταν το βόδι τα έτρωγε, το σκότωνε με έναν πέλεκυ. Ο θύτης έφευγε και καθώς το ζώο θεωρούνταν ιερό, η υπόθεση του θανάτου του έπρεπε να εκδικαστεί. Απουσία του θύτη, καταδίκαζαν τον πέλεκυ και τον έριχναν στη θάλασσα. Το δέρμα του βοδιού ταριχευόταν και προσδενόταν σε άροτρο. Η γιορτή ονομάζεται και Βουφόνια, η οποία τελούνταν ξεχωριστά σε άλλες ελληνικές πόλεις κατά την αρχαιότητα.

Τέλος, συναντάμε τα Διισωτήρια, εορτή τελούμενη στον Πειραιά προς τιμήν του Θεού Διός Σωτήρος κατά την οποία πραγματοποιούσαν πομπή και αγώνες νέων.

ΕΟΡΤΑΣΜΟΙ ΚΑΙ ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΑ

Καθώς ο μήνας ήταν αφιερωμένος στην Ήρα, τελούνταν εορτές προς τιμήν της σε Ελλάδα και Ρώμη. Τον Ιούνιο οι Έλληνες γιόρταζαν τους γάμους της Ήρας με τον πατέρα των θεών, Δία. Ο Δίας για να ξαπλώσει με την πολυπόθητη γυναίκα του, έστρωσε χαλί από χλωρά ευωδιαστά λουλούδια • από τον μύθο αυτό προέρχεται η ευχή "Βίον ανθόσπαρτον", η οποία δίδεται στους γάμους έως σήμερα. Μάλιστα, ο Ιούνιος ως μήνας των ιερών γάμων των θεών, δεν θεωρείται κατάλληλος για γάμους μεταξύ των θνητών. Οι Ρωμαίοι δε, έπιναν πρωινό δροσερό νερό προς αποφυγήν των πολύδυμων και τερατωδών τοκετών, όπως όριζε ένας χρησμός.

Για τους Ρωμαίους, επίσης, ήταν μήνας αφιερωμένος στους νέους, (ιουνιώρας - juniors), οι οποίοι ήταν κατάλληλοι για πόλεμο και ικανοί στα όπλα για να διαφυλάξουν την πατρίδα. Όταν οι Ρωμαίοι θέλησαν να βρουν χρήματα για τον πόλεμο με τους Ταραντίνους, ευχήθηκαν να τους βοηθήσει η προστάτιδα τους Ήρα και εκείνη τους μήνυσε ότι αν είναι δίκαιοι στα όπλα, δεν θα τους λείψουν και τα χρήματα. Όταν οι Ρωμαίοι κέρδισαν την μάχη δίκαια, τίμησαν την Ήρα ως θεά -σύμβουλο των οικονομικών του κράτους, και χάραξαν νόμισμα προς τιμήν της. Από όλες τις εορτές ξεχωρίζει αυτή του θερινού ηλιοστασίου κατά το οποίο πραγματοποιείται η θερινή τροπή του ηλίου με συνέπεια την μεγαλύτερη ημέρα του χρόνου και επισήμως ξεκινά το καλοκαίρι (βλ. «καλοκαίρι»).

ΕΘΙΜΑ & ΠΡΟΛΗΨΕΙΣ

Χαρακτηριστικό του εορτασμού του θερινού ηλιοστασίου, σύμφωνα με το πανάρχαιο έθιμο, αποτελούσε το άναμμα φωτιάς στους δρόμους και ενώ πηδούσαν πάνω απ' αυτές έλεγαν: «Έφυγον κακόν, εύρον άμεινον».
Στο Βυζάντιο συνήθιζαν κατά την νουμηνία να ανάβουν φωτιές μπροστά στα σπίτια τους και να πηδάνε με σκοπό να εξασφαλίσουν υγεία και ευημερία.
Την συνήθεια αυτή την συναντάμε και στην Ρώμη. Οι Ρωμαίοι συνήθιζαν την πρώτη του έτους να ανάβουν φωτιές και να πηδούν όλοι, άνδρες και παιδιά καθώς και μητέρες, οι οποίες περνούσαν από πάνω τα βρέφη τους για αποτροπή κάθε κακού.

Σε πολλές περιοχές της Ελλάδος γιορτάζεται αναλόγως. Την ημέρα αυτή άναβαν φωτιές, συνήθως σε σταυροδρόμια κατά γειτονιές, στις οποίες έκαιγαν απαραίτητα το μαγιάτικο στεφάνι.

Στην Ίο, μικροί και μεγάλοι, πηδώντας τις φωτιές τις οποίες αποκαλούν «φωτάρες» κάνουν μια ευχή για καλή υγεία και απαλλαγή από το κακό. Η ευχή ήταν: «Πηδώ τον χρόνο τον παλιό και πάω στον πιο καλό».

Στην Κέρκυρα τις φωτιές που ανάβουν τις ονομάζουν «Μπουμπούνες». Αυτοί που πηδούν τις φωτιές, ζώνουν την μέση τους με λυγαριά για να μην τους πονάει, και πηδούν τρεις φορές σταυρωτά βαστώντας ένα σίδερο στην μέση τους, για να είναι σιδερένιοι. Ένα ακόμη έθιμο είναι τα «Φρόκαλα». Αυτά ήταν σκούπες από θρούμπι ή θυμάρι, τα οποία έφτιαχναν τα παλιά τα χρόνια οι νοικοκυρές, τα τύλιγαν με δίκτυ και τα κρεμούσαν πάνω από τις πόρτες των σπιτιών μαζί με τα πρωτομαγιάτικα στεφάνια. Τα «φρόκαλα» συμβόλιζαν το καθάρισμα από τα κακά και το δίκτυ την παγίδα για το κακό μάτι. Το βράδυ άναβαν τρείς φωτιές στην γειτονιά όπου τα έκαιγαν λέγοντας διάφορα ξόρκια. Στην φωτιά, επίσης, έριχναν και την παλιά ρίγανη, γιατί από την άλλη μέρα άρχιζαν να μαζεύουν φρέσκια και μυρωδάτη.

Τον Ιούνιο, τον κατ’ εξοχήν μήνα του θερισμού, ακολουθούν αρκετά έθιμα ανά την Ελλάδα. Στον Δρυμό Θεσσαλονίκης, το πρώτο δεμάτι σταχυών που δένουν, το στήνουν όρθιο και το προσκυνούν, ενώ ο νοικοκύρης ρίχνει νομίσματα.Στο Μανιάκι Πυλίας αφήνουν ένα κομμάτι αθέριστο και λένε ότι είναι τα γένια του νοικοκύρη, τον οποίο σηκώνουν στα χέρια ψηλά και τον αφήνουν να πατήσει στην γη, μόνο αν τάξει στους θεριστές κρασί και κότα. Μεταξύ των εθίμων του θερισμού, αυτά που σχετίζονται με τα τελευταία στάχυα έχουν πολλά κοινά στοιχεία με άλλους ινδοευρωπαϊκούς λαούς. Σε μερικά μέρη άφηναν αθέριστα τα τελευταία στάχυα, ενώ σε άλλα έπλεκαν μια δέσμη, σε σχήμα σταυρού, που την έλεγαν χτένι ή ψαθί. Την εποχή της σποράς τα έτριβαν κι ανακάτευαν τους κόκκους τους με το καινούργια σπόρο. Το αθέριστο κομμάτι ήταν τα γένια του νοικοκύρη, «αφήνω του ζευγολάτη τα γένια» έλεγαν, ενώ σε άλλες περιοχές ονομάζονταν «τα γένια του Θεού».

Στην Κάρπαθο χαράσσουν με το δρεπάνι ένα κύκλο, που περιλαμβάνει τα τελευταία στάχυα. Στον κύκλο μπαίνει η νεαρότερη θερίστρια και πετάει επάνω το δρεπάνι της φωνάζοντας: «Και του χρόνου, καλαλωνεμένα, καλοφαωμένα, καλοπρουκισμένα!»

Στην Σκύρο σαν αποθερίσουν, αφήνουν δύο λημάρια αποθέρι στο χωράφι για χαρά του χωραφιού και για να φάνε τα πουλιά και τα αγρίμια. Τα παλιά χρόνια αυτός που θέριζε το σιτάρι, έκοβε λίγο το χέρι του για να στάξει αίμα στο χωράφι. Ήταν ένα είδος προσφοράς-θυσίας στον δαίμονα του σιταριού, σαν αντάλλαγμα για τον καρπό που του πήραν.

Στο Νέο Σούλι Σερρών ζύμωναν με το πρώτο αλεύρι της νέας σοδειάς το τζιτζιρίκλινο, το οποίο ήταν ένα μικρό καρβέλι με μια τρύπα στη μέση, όπου έβαζαν ένα κλωνάρι βασιλικό. Καθώς το πήγαιναν στην βρύση της γειτονιάς και πριν το τοποθετήσουν, έκοβαν βιαστικά μικροί μεγάλοι, από ένα κομμάτι. Παράλληλα ακουγόταν και η ευχή: «όπως τρέχ’ του νιρό, να τρέχ’ κι του μπιρικέτ’ ». Ό,τι απέμενε, το άφηναν στην μια εσοχή της βρύσης, για να το φάει ο τζίτζικας το χειμώνα.

ΔΗΜΩΔΕΙΣ ΠΑΡΟΙΜΙΕΣ & ΠΡΟΣΩΝΥΜΙΑ

Ο Ιούνιος είναι ο μήνας του θερισμού και πολλών άλλων γεωργικών εργασιών. Η πλέον διαδεδομένη ονομασία του είναι «θεριστής», η οποία συνδέεται άμεσα με την ωρίμανση και τον θερισμό των σιτηρών. Στην Θράκη, μάλιστα, τον ονομάζουν Δρεπανά και στην Πελοπόννησο Δρεπανιάρη. Επίσης καλείται Πρωτόλης ή Πρωτογιούλης, δηλ. πρώτος μήνας και αρχή του καλοκαιριού.

Σε διαφορετικές περιοχές της Ελλάδος ο Ιούνιος έχει την δική του ξεχωριστή ονομασία. Στην Βόρεια Ελλάδα ο Ιούνης αναφέρεται ως Κερασάρης όπως και στα Γρεβενά, ενώ οι Πόντιοι τον αποκαλούν Κερασινό (Κερασινόν στα Ποντιακά), αφού αυτή την περίοδο ωριμάζουν τα κεράσια.

Από το λαϊκό ρήμα ερινιάζω ή ορνιάζω, το οποίο σημαίνει γονιμοποιώ ήμερη συκιά, με κλαδί αγριοσυκιάς, του δίνει την ονομασία Ερινιαστή, Ορνιαστή στην Άνδρο, Ρινιστή στην Πάρο αλλά και Απαρνιαστή στην Νάξο, την Κύθνο σε άλλα μέρη της Ελλάδος.

Στην Κάλυμνο τον καλούν Αλυθτσατσή, ενώ τον ακούμε και ως Τζιτζικάρη, λόγω της δυναμικής παρουσίας των τζιτζικιών.

Στις 24 του μηνός, σε πολλά μέρη της Ελλάδος γιορτάζεται η γιορτή του «Τ’ Αϊ-Γιαννιού του Λαμπαδάρη», εξ ου και το όνομα που δίνεται στον Ιούνιο «Αϊ-γιαννίτης» ή «Αγιογιαννίτης». Η γιορτή του είναι ταυτισμένη με δύο κύκλους εθίμων: με τον Κλήδονα αλλά και με τις φωτιές που ανάβονται την παραμονή της εορτής, απ' όπου προέρχονται και οι προσωνυμίες «Φανιστής» και «Ριζικάρης», αλλά και «Ριγανάς» επειδή εκείνη την ημέρα μάζευαν ρίγανη.

Τέλος, εξαιτίας του θερινού ηλιοστασίου, το επονομαζόμενο «λιοτρόπι» από τον λαό μας, πήρε το όνομα «Λιοτρόπης».

Γνωστές δημώδεις παροιμίες είναι οι ακόλουθες :

«Αρχές του θεριστή, του δρεπανιού μας η γιορτή»

«Ο Μάης θέλει το νερό κι ο θεριστής το ξύδι»

«Όποιος έχει την κατάρα του παππού, πάει τον Μάη εργάτης κι όποιος έχει του πρωτόπαππου πάει τον Ιούνιο».

«Από το θέρος ως τις ελιές δεν απολείπουν οι δουλειές»

«Γενάρη πίνουν το κρασί, το Θεριστή το ξίδι» [δηλ. Το κρασί που μπαίνει στα βαρέλια τον Οκτώβρη, ωριμάζει το Γενάρη αλλά τον Ιούνιο έχει γίνει πια ξίδι]

«Θέρος, τρύγος, πόλεμος ...και στο αλώνισμα χαρές!»

«Θέρος, τρύγος, πόλεμος, στασιό δεν έχουν» [δηλ. Ο θερισμός, ο τρύγος και ο πόλεμος δεν επιτρέπουν ξεκούραση, μέχρι να τελειώσουν]

«Θέρος, τρύγος, πόλεμος, αποσταμό δεν έχουν»

«Μάρτης έβρεχε, θεριστής εχαίρονταν»

«Μάρτης έβρεχε, Θεριστής τραγούδαγε»

«Μη σε γελάσει ο βάτραχος και το χελιδονάκι, αν δε λαλήσει ο τζίτζικας, δεν είν' καλοκαιράκι»

«Πρωτόλη (Ιούνιε), Δευτερόλη (Ιούλιε) μου, φτωχολογιάς ελπίδα»

«Το τραγούδι του Θεριστή, η χαρά του Αλωνιστή»

«Τον Ιούνιο αφήνουν το δρεπάνι και σπέρνουν το ρεπάνι»

Ο Ιούνιος στην τέχνη

Φωτογραφία