Η ιαματική δύναμη του νερού

Απόσπασμα από το βιβλίο Η αρχαία Ιατρική στην Λαϊκή μας Παράδοση, Γερ. Α. Ρηγάτος, ΒΗΤΑ Ιατρικές Εκδόσεις.

Το νερό (1) είναι προϋπόθεση της ζωής. Δεν συμβιβάζεται ζωή φυτικού ή ζωικού οργανισμού με την απουσία του νερού. Πέρα από αυτήν την πολύ απλή βιολογική διαπίστωση, ίσως και εξ αιτίας της, το νέρο πήρε συχνά στο μυαλό του ανθρώπου δύναμη υπερφυσική, μαγική - δύναμη ιαματική και ζωοδότρια. Μια αντίληψη που διαπερνά τον χρόνο και εκτείνεται σε ετερόκλητους τόπους και λαούς και που δεν αίρεται από θρησκευτικές ή άλλες δοξασίες. 

Η πίστη στην θεραπευτική δύναμη των πρωταρχικών στοιχείων της φύσης είναι πανάρχαια και οικουμενική. Οι μεταβολές του αέρα με τις εποχές του χρόνου συνδυάστηκαν με διαφορετική νοσηρότητα. Η γη λατρεύτηκε - θεοποιημένη - από όλους τους αρχαίους λαούς. Η φωτιά είχε τις δικές της καθαρτήριες και θεραπευτικές ιδιότητες. Το ίδιο και το νερό.  

Στην Παλαιά Διαθήκη αναφέρεται ότι μπορούσε να καθαρίζει (κυριολεκτικά και μεταφορικά) τις γυναίκες μετά την έμμηνο ρύση, να θεραπεύει τις παθήσεις του δέρματος, ακόμα και την λέπρα (Λευιτικόν). Στις τελετές της Ίσιδος στην αρχαία Αίγυπτο, το βάπτισμα ανύψωνε τον θνητό στο ύψος της θεότητας, το ίδιο και σε άλλους λαούς της περιοχής. Ανάλογες καθαρτήριες-ιαματικές ιδιότητες αναγνώριζε στο νερό και η αρχαία Ελληνική πίστη. Από την μυθολογία μας θυμόμαστε το νερό που χάριζε την αθανασία - προνόμιο των θεών. Ενδεικτικός και ο μύθος του Αχιλλέα, άτρωτου σε όλο το σώμα το οποίο είχε εμβαπτισθεί σε αθάνατο νερό, τρωτού όμως στο μόνο σημείο που δεν βράχηκε. Θέλημα θεϊκό, να μην χαρισθεί σε άνθρωπο το προνόμιο της αθανασίας. Αυτό το ασήμαντο στοιχείο, η αχίλλειος πτέρνη, ήταν αρκετό για να ταυτίσει την μοίρα του με εκείνη των άλλων ανθρώπων. Υπήρχαν κι άλλες πηγές, κατά την αντίληψη του κοινού, στα χρόνια των αρχαίων. Ο Σωτίων στα "Παράδοξά" του γράφει για μια μαγική πηγή στην Θεσσαλία: 

Περί Σκοτοῦσσαν τῆς Θεσσαλίας κρηνίδιόν ἐστι μικρόν, ὅ τά ἕλκη πάντα θεραπεύει καί τῶν ἀλόγων ζώων· εἰς ὅ ἐάν τις ξύλον μή λίαν συντρίψας ἀλλά σχίσας ἐμβάλῃ ἀποκαθίσταται (οὕτως κολλῶδες ἔχει το ὕδωρ) ὥς φησιν Ἰσίγονος. 

Το νερό έχει επίσης, πραγματικά και μεταφορικά, καθαρτήρια δράση: όλα τα αρχαία Ασκληπιεία είχαν κοντά τους πηγή, στην οποία έπρεπε να καθαρθεί όποιος θα προσέφευγε να ζητήσει την βοήθεια του θεού (2). 

Ορισμένοι υποστηρίζουν την πιθανότητα ειδικής σύστασης των νερών (ιαματικά νερά) και την αγαθή επίδραση της λουτροθεραπείας. Άλλοι υποστηρίζουν την πιθανή ευεργετική δράση της ποσιθεραπείας. Αλλά ακόμα και την δύναμη της υποβολής να προσμετρήσουμε, την χαλάρωση και τον κατευνασμό της κάθαρσης και των καθαρτηρίων τελετών, έχουμε ήδη αρκετές θεραπευτικές συνιστώσες. Πέρα όμως από όλα αυτά, έχουμε το ισχυρότερο στοιχείο υπέρ του νερού, την συμβολοποίησή του, την λειτουργία του δηλαδή ως συμβόλου κάθαρσης και υγείας. Αυτό ισχύει για τα νερά των πηγών και για τα νερά των ποταμών και για τα νερά της θάλασσας. Οι Πυθαγόρειοι, πιστεύοντας και αυτοί στις καθαρτήριες ιδιότητες του νερού, κατά την διάρκεια του θαλάσσιου λουτρού έπρεπε να βουτήξουν το κεφάλι τους επτά φορές κάτω από το νερό. Να θυμίζουμε εδώ ότι το επτά ήταν ένας από τους ιερούς αριθμούς των Πυθαγορείων.

[...]

Με τέτοια προϊστορία είναι φυσικό το νερό να έχει σημαντικά στοιχεία υπέρ του στην λαϊκή θεραπευτική αντίληψη. Εξακολουθεί βεβαίως να υφίσταται η πίστη στα "αγιάσματα". Το νερό πίνεται επί τόπου ή στέλνεται σε μικρά φιαλίδια στους ενδιαφερόμενους, χρησιμοποιείται για επαλείψεις οργάνων που πάσχουν, όπως λ.χ. στα μάτια που πονούν ή στο μέτωπο σε περιπτώσεις κεφαλαλγίας. 

Ιαματικές Πηγές Λίμνης Καϊάφα

Στην Αττική, στο βουνό Υμηττός, υπήρχε κατά την αρχαιότητα χωριό με φημισμένο ναό της Αφροδίτης και πηγή, που ονομαζόταν Κυλλού Πήρα. Για το νερό της πηγής αυτής υπήρχε η πίστη, ότι, όσες γυναίκες το έπιναν, αν ήταν στείρες γίνονταν γόνιμες και όσες γεννούσαν είχαν εύκολο και γρήγορο τοκετό. Η επικρατέστερη εκδοχή για την τοποθεσία της πηγής υποστηρίζει ότι πρόκειται για την Καλοπούλα, πιο πάνω από την σημερινή Καισαριανή. Ο Πολίτης, γράφοντας αρχές του αιώνα, υποστηρίζει ότι ακόμα τότε πολλοί πίστευαν ότι η πηγή είχε δύναμη ευγονίας και ευτοκίας. Αλλά πιθανότατα η πίστη αυτή έρχεται ακόμα πιο κοντά στις μέρες μας. Η ανθρωπολόγος κ. Νέννυ Πανουργιά με πληροφορεί ότι η πίστη αυτή υπήρχε και όταν ο πατέρας της Κων. Πανουργιάς ήταν παιδί, θυμάται δε γυναίκες από την περιοχή Ζωγράφου να πηγαίνουν εκεί για να φέρουν από το φημισμένο νερό της πηγής. Η μαρτυρία αυτή φθάνει την πίστη για την ευγονική δύνη του νερό στην δεκαετία του '40. 

Γενικότερα ιαματική δράση πιστευόταν πως είχε το αγίασμα του ναού του Αγίου Ανδρέου στην Πάτρα. Η πηγή που τροφοδοτεί το πηγάδι ανήκε κατά την προχριστιανική αρχαιότητα σε ναό της θεάς Δήμητρας. Στην πηγή αυτή προσέτρεχαν οι αρχαίοι Πατρείς, για να μαντέψουν με κάτοπτρο που αντανακλούσε στο πηγάδι το ηλιακό φως, την έκβαση κάποιας αρρώστιας. Το μαρτυρεί το επίγραμμα που υπάρχει εκεί: Νημερτές τόδ' ὕδωρ Δημήτερος ἦν ποτε νούσοις ἔνθα παγείς ξύλῳ Ἀνδρέας Πάτρας ἀμφιβέβηκε - δηλαδή: τούτο εδώ το νςεό της Δήμητρας ήταν κάποτε αδιάψευστο για τις νόσους, όπου αφού καρφώθηκε στο ξύλο ο Ανδρέας περιήλθε (στην πόλη) των Πατρών. 

[...]  

Αλλά η πίστη και η θεραπευτική δύναμη του νερού είναι, όπως είπαμε, πανάρχαια κι όσο πιο αρχαία είναι μια πίστη, τόσο ευρύτερη διασπορά έχει. Ανάλογες είναι λοιπόν και οι αντιλήψεις διαφόρων λαών. Θα περιοριστούμε εδώ σε ένα παράδειγμα. Στα Βρετανικά νησιά, όπως και στην Ελλάδα και παντού, η πίστη στις μαγικές και θεραπευτικές ιδιότητες του νερού είναι προχριστιανική. Ο χριστιανισμός μετά την εγκατάστασή του αναγκάστηκε να ενσωματώσει και να μετασχηματίσει αυτές τις αντιλήψεις κι ως ένα σημείο να τις εκμεταλλευθεί, χτίζοντας στις θέσεις των μαγικών ή παγανιστικών πηγών και πηγαδιών ναούς και προσκυνήματα. 

[...] 

Εκτός από τις θεουργικές ιαματικές αντιλήψεις για το νερό, στον χώρο της λαϊκής ιατρικής λειτουργούσαν παράλληλα και μαγικές αντιλήψεις. Σε πολλές θεραπευτικές εφαρμογές το νερό, είτε χρησιμοποιούμενο αυτούσιο είτε ως έκδοχο για την υποδοχή άλλων ουσιών, έπρεπε να υποβληθεί σε καθορισμένη επεξεργασία. Υπήρχε, λόγου χάριν, το λιατσόνερο, νερό εκτεθειμένο στον ήλιο για ορισμένο χρονικό διάστημα. Άλλοτε το νερό έπρεπε να είναι αστρονομημένο, δηλαδή να έχει εκτεθεί για ορισμένο αριθμό νυκτών στο φως των αστεριών. Άλλοτε έπρεπε στο νερό να έχει "σβηστεί" πυρωμένο μέταλλο κ.ο.κ. 

[...] 

Ο Ιπποκράτης, στο Περί υγρών χρήσιος σύγγραμμά του, τονίζει την αντισηπτική δράση του θαλασσινού νερού, που προστατεύει τα τραύματα από διαπύηση, όπς συμβαίνει με τα τραύματα των ψαράδων. Τα ίδια υποστηρίζει και ο Διοσκουρίδης που γράφει ότι το θαλασσινό νερό και το αλάτι αναστέλλουν την διαπύηση, όπως και ταριχεύουν (=παστώνουν) τα κρέατα και τα διατηρούν άσηπτα. Από αυτήν την εμπειρική παρατήρηση, που βεβαίως προϋπήρχε του Διοσκουρίδη, προκύπτει και η μεταφυσική και συμβολική αντίληψη που, παράλληλα, συνυπήρχε κατά την αρχαιότητα. Οι καθαρμοί των σπιτιών γίνονται, ως είδος αγιασμού, με "άλεσσι μεμιγμένον ύδωρ", με νερό στο οποίο έχει διαλυθεί αλάτι. Ενώ ο προληπτικός τύπος που περιγράφει ο Μένανδρος "περιρραίνει" με νερό και αλάτι. Φυσική και συμβολική ταυτόχρονα χρήση του θαλασσινού νερού βρίσκουμε στον Ευριπίδη (Ιφιγένεια η εν Ταύροις) καθώς η ιέρεια Ιφιγένεια ετοιμάζεται να καθαρίσει το ομοίωμα της θεάς, που είχε μιανθεί από τα ματωμένα χέρια του Ορέστη, λέγοντας: "η θάλασσας ξεπλένει όλα τα κακά". 

Είδαμε σε άλλο σημείο την πίστη των Πυθαγορείων στην καθαρτήρια δύναμη του θαλασσινού νερού, που επίσης συνδυαζόταν με την φυσική αγαθοποιό επίδραση του θαλάσσιου λουτρού. Ο Πλούταρχος στο Περί δεισιδαιμονίας έργο του αναφέρει ότι εκείνοι που ασκούσαν εξορκισμούς και μαγεία συνιστούσαν βάπτιση στην θάλασσα στους δεισιδαίμονες που βασανίζονταν από εφιάλτες. 

Στα νεότερα χρόνια η αντίληψη της αντισηπτικής δράσης του θαλασσινού νερού (ή αλατόνερου) παραμένει, και την εκμεταλλεύεται ακόμα ο άνθρωπος. Η κοινότερη ίσως από τις σύγχρονες χρήσεις είναι οι γαργαρισμοί για πονόλαιμο, στοματική αντισηψία, κ.ά. Όπως και οι αρχαίοι, και οι νεότεροι Έλληνες πιστεύουν στην ευεργετική δράση των θαλασσινών λουτρών στην υγεία: προστατεύουν από κρυολογήματα τον χειμώνα, ενισχύοντας συνολικά την άμυνα του οργανισμού, αποτελούν είδος κινησιοθεραπείας για τις παθήσεις των αρθρώσεων κ.λ.π. Ανάλογη με εκείνη των αρχαίων είναι και των σύγχρονων Ελλήνων η αντίληψη ότι το αλάτι "ψήνει" τις πληγές και τις γιατρεύει.

--------------------------

Σημειώσεις:

Πηγή Ασκληπιείου

1. Οι αρχαίοι έλεγαν "ύδωρ". Ο τύπος "νερό(ν)" είναι μεσαιωνικός και νεότερος. Προέρχεται από την εκφώνηση "νεαρόν ύδωρ" (δηλαδή "φρέσκο νερό) των πωλητών νερού. Από τότε έχει επικρατήσει, και ως "νερό"απαντάται σε βυζαντινά και μεταβυζαντινά λαϊκά μνημεία του λόγου, αλλά και στην λόγια παράδοσή μας. 

2. Ο Α. Π. Αραβαντινός στο βιβλίο του "Ασκληπιός και Ασκληπιεία" (1907) γράφει σχετικά: "Η καθαριότης επιβαλλόμενη εις τους εισερχομένους και είς όλους τους διαιτωμένους εντός αυτών, ήτο τι το εξαίσιον τω ότνι, υπό υγιεινήν άποψιν, ως εξάγεται εκ των λεπτομερειών των απαντωσών εις πλείστους συγγραφείς της αρχαιότητος. Προς εκπλήρωσιν ταύτης, τα μεν γενικά λουτρά ήσαν εις την διαταγήν της ημέρας, αφ' ετέρου δε εις ουδένα μη καθαρόν επετρέπετο η είσοδος, ανευ μη προηγουμένης πλύσεως". Στα προπαρασκευαστικά της θεραπείας περιλαμβάνονταν και τα λουτρά. Κατά τον ίδιο "Οι πάσχοντες ικέται [..] επλύνοντο πρώτον δι' ύδατος, κατά προτίμησιν θαλασσίου, αν υπήρχεν εκεί πουπλησίον τοιούτον".