Φυσιογνωσία: Άνοιξη

Τον ερχομό της ανοίξεως σηματοδοτεί η εαρινή ισημερία, η οποία πραγματοποιείται την 21η Μαρτίου. Τότε, η χρονική διάρκεια της ημέρας είναι ίση ή περίπου ίση με αυτή της νυκτός.

Η άνοιξη, μία εκ των τεσσάρων εποχών της εύκρατης ζώνης, παρεμβάλλεται μεταξύ του χειμώνα και του καλοκαιριού. Περιλαμβάνει τους μήνες : Μάρτιο, Απρίλιο και Μάιο, ωστόσο στην πραγματικότητα ολοκληρώνεται στις 21 Ιουνίου με το θερινό ηλιοστάσιο.

Σπάνια λέξη της αρχαίας ελληνικής (ἡ ἄνοιξις, -εως). Ετυμολογείται από το ρήμα ἀνοίγνυμι ή ἀνοίγω. Αρχικά λοιπόν σήμαινε το άνοιγμα.Η σημερινή σημασία είναι μεσαιωνική: Ὦ μυρισμένη μου ἄνοιξις, τοῦ χρόνου ἀρχή καί νιότης (Μιχαήλ Σουμμάκης, Παστώρ φίδος, ἤγουν Ποιμήν πιστός, Βενετία 1638). Τότε, υποκατέστησε στην δημώδη Βυζαντινή την αρχαία λέξη ἔαρ (που σήμερα επιβιώνει στο παράγωγο επίθετο εαρινός, δηλ. ανοιξιάτικος: εαρινή ισημερία), για να δηλώσει εκφραστικότερα το «άνοιγμα» του καιρού μετά το χειμώνα.

Την άνοιξη, η αξονική κλίση της γης στρέφει το βόρειο ημισφαίριο προς τον ήλιο και το φως της ημέρας διαρκεί περισσότερο. Το ημισφαίριο αρχίζει να ζεσταίνεται σημαντικά, γεγονός που ευνοεί την ανθοφορία και την φυτική ανάπτυξη. Η άνθιση μιας σειράς φυτών, οι δραστηριότητες των ζώων, καθώς και το ιδιαίτερο άρωμα του εδάφους μαρτυρούν τον ερχομό της. Εξάλλου, θεωρείται ως η κατεξοχήν εποχή της ανάπτυξης, της ανανεώσεως και της αναγεννήσεως.

ΜΥΘΟΙ & ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

Ορισμένες χώρες της Ευρώπης οι οποίες διατηρούν ακόμα τις παραδόσεις τους, γιορτάζουν την άνοιξη με τραγούδια και χορούς, όπου οι νέοι ενωμένοι σε μια σειρά χορεύουν στα δάση περνώντας ανάμεσα στα δέντρα και έπειτα κατεβαίνουν στην πλατεία του χωριού και συνεχίζουν να χορεύουν σε κύκλο (συνήθως οι παραδοσιακοί χοροί που χορεύονται στις γιορτές αυτές είναι κυκλικοί και σπειροειδείς). Πάντα οι γιορτές της ανοίξεως ήταν γιορτές χαράς, ανανέωσης και ανάστασης..
Τιμήθηκε ιδιαίτερα από εκείνους τους λαούς που έχουν πολύ βαρύ χειμώνα και ο ερχομός της φέρει πραγματικά μία αναγέννηση. Στους λαούς της βόρειας Ευρώπης (Σκανδιναβία, Ρωσία) η άνοιξη, συνήθως παρουσιάζεται ως κόρη του χειμώνα και της φύσης, η οποία, κάθε χρόνο τον ίδιο καιρό, δίνει σκληρή μάχη με τον κακό άντρα της, προσπαθώντας να του αποσπάσει την όμορφη θυγατέρα τους και να την βγάλει στο φως και στην ζωή.Στην κέλτικη παράδοση, η οποία στηρίζεται στο φως και την δύναμη του ηλίου, η άνοιξη αρχίζει στις αρχές Φεβρουαρίου και συνεχίζεται έως τις αρχές. Την περίοδο αυτή οι Κέλτες συνήθιζαν να μαζεύουν ή να φυτεύουν βιολέτες στον κήπο τους· ιερό λουλούδι που προσέλκυε καλόβουλα ξωτικά, τα οποία τους ευλογούσαν με καλή υγεία.

Venus and Adonis - Angelica Kauffman

Στις περισσότερες πόλεις της Αρχαίας Ελλάδος, γιορτάζονταν τα Αδών(ε)ια ή "οι κήποι του Άδωνη" προς τιμήν του Άδωνη και της Αφροδίτης. Η γιορτή κρατούσε δύο ημέρες· η μεν πρώτη ονομαζόταν "αφανισμός" κατά την οποία θρηνούσαν τον θάνατο του Άδωνη, ενώ την δεύτερη ημέρα που γιόρταζαν την ανάσταση του την έλεγαν "εύρεσις". Ο θάνατος και η ανάσταση του Άδωνη συμβόλιζε το πέρας του χειμώνα και την έλευση της άνοιξης, είχε σχέση δηλαδή με τον ετήσιο κύκλο της βλάστησης και της καρποφορίας. Στα αθηναϊκά Αδών(ε)ια, οι γυναίκες θρηνούσαν μπροστά σε δύο νεκροκρέβατα που ήταν τοποθετημένα στις εισόδους των σπιτιών. Πάνω στα νεκροκρέβατα έβαζαν ξύλινα ομοιώματα του Άδωνη και της Αφροδίτης. Γύρω από τα ειδώλια τοποθετούσαν τους "κήπους του Άδωνη" (Ἀδώνιδος κῆποι), δηλαδή γλάστρες με φυτά που αναπτύσσονταν γρήγορα, τα οποία αργότερα τοποθετούσαν πάνω στις στέγες των σπιτιών για να μεγαλώσουν γρήγορα με την βοήθεια του ήλιου. Η ανάπτυξη των φυτών συνιστούσε σημάδι της ανάστασης του θεού. Κοντά στον επιτάφιο (νεκροκρέβατο) τοποθετούσαν κούκλες που παρίσταναν έρωτες και πουλιά και δίπλα στο ομοίωμα του Άδωνη άφηναν πλακούντες και γλυκίσματα. Η γιορτή τέλειωνε με θυσίες αγριόχοιρων. Πολλοί μύθοι της Ανοίξεως σχετίζονται με τον θάνατο και την ανάσταση κάποιου θεού.Υπάρχουν δυο τρόποι με τους οποίους οι θεοί πεθαίνουν την άνοιξη: με διαμελισμό, ο οποίος συμβολίζει την ανάγκη για εξάπλωση της πνευματικής ουσίας του θεού και των διδασκαλιών του και με σταύρωση ή κάρφωμα σ' ένα δέντρο με δυο διασταυρωμένα ξύλα, εκ των οποίων το κάθετο συμβολίζει τον πνευματικό κόσμο και το οριζόντιο τον υλικό κόσμο.

Σε όλους τους πολιτισμούς υπήρχε πάντα ένας θεός ή μια θεά ή ένα ζευγάρι θεών, οι οποίοι χαρακτήριζαν την άνοιξη. Ήταν οι θεοί της γονιμότητας, της ανανεώσεως, της βλάστησης, της νιότης και του έρωτα.

Στην σλάβικη μυθολογία, διοργανωνόταν μια μεγάλη γιορτή για τον ερχομό της ανοίξεως, αφιερωμένη στο Γιαρίλο, θεό της γεωργίας και της γονιμότητος. Κατά την διάρκειά της, νεαρά αγόρια και κορίτσια περιφέρονταν στα χωριά κρατώντας πράσινα κλαδιά και λουλούδια και σε κάθε σπίτι έλεγαν τραγούδια, ενώ συνήθιζαν να στολίζουν και να βάφουν αυγά, σύμβολο της νέας ζωής, έθιμο που αργότερα υιοθετήθηκε από το χριστιανικό Πάσχα.

Στους Ρωμαίους συναντάμε την θεά Φλώρα (ή Χλώριδα). Η θεά της ανοίξεως έκανε τα λουλούδια να ανθίζουν και τους αγρούς να καρποφορούν. Στην αρχή του Μαΐου διοργάνωναν τα Φλωράλια, γιορτή προς τιμήν της Θεάς, η οποία χάριζε στους ανθρώπους και στην φύση την άνθιση, την νιότη και τον έρωτα.

Στους Φινλανδούς υπήρχε ένα θεικό ζευγάρι, ο Ράουμ και η Ούκκο, οι οποίοι κάθε χρόνο την άνοιξη γιόρταζαν τον ιερό τους γάμο, μετά από τον οποίο καρποφορούσαν οι αγροί. Τον χειμώνα οι σκοτεινές δυνάμεις τους χώριζαν και την άνοιξη έσμιγαν ξανά.

Άλλά και στην ιρανική παράδοση, η πρώτη ημέρα της ανοίξεως η οποία ταυτίζεται με την εαρινή ισημερία θεωρείται η αρχή του νέου έτους και γιορτάζεται με μεγάλα παραδοσιακά πανηγύρια.

Return of Persephone - Fr. Leighton

Στην Αρχαία Ελλάδα, η εναλλαγή των εποχών σχετίζεται με τον μύθο της αρπαγής της Περσεφόνης, την οποία απήγαγε ο Άδης για να την κάνει σύζηγο του. Η Δήμητρα έψαχνε παντού την κόρη της και όταν κατάλαβε ότι βρίσκεται στο βασίλειο του Κάτω Κόσμου την διεκδίκησε, όμως ο Άδης δεν ήταν διατεθειμένος να την αφήσει. Έτσι, ο Δίας αποφάσισε ότι η κόρη θα μένει μισό χρόνο με τον Άδη στον κάτω κόσμο (φθινόπωρο - χειμώνας) και μισό χρόνο θα επιστρέφει στην μητέρα της στον επάνω κόσμο (άνοιξη - καλοκαίρι).'Ενα έθιμο της αρχαίας Ελλάδος που έχει επιβιώσει μέχρι τις μέρες μας είναι τα "Χελιδονίσματα", ένα είδος καλάντων που τραγουδούν παιδιά γυρνώντας από σπίτι σε σπίτι και κρατώντας ένα ομοίωμα χελιδονιού, είτε την 1η του Μάρτη είτε στις 21 την ημέρα της εαρινής ισημερίας· οι νοικοκυρές τα αμοίβουν με αυγά, σιτάτι, αποξηραμένα φρούτα, κ.α. Τα χελιδονίσματα είναι στίχοι καλωσορίσματος της ανοίξεως και αποπομπής του χειμώνα και του κρύου. Έχει σωθεί μάλιστα, δια μέσου της βυζαντινής παραδόσεως, ένα αρχαιοελληνικό δίστιχο χελιδόνισμα :

Ήλθε, ήλθε χελιδών

καλάς ώρας άγουσα

καλούς ενιαυτούς…

Χελιδόνισμα από την περιοχή Τρικάλων

Ήρθι, ήρθι χιλιδόνα,

ήρθι πάλι η μιλιδόνα.

Κάθησι κι λάλησι

κι γλυκουκιλάηδησι:

«Άφ’κα σύκα κι σταφύλια,

κι σταυρό κι θημουνίτσα.

Ήρθα πίσου, δεν τα βρήκα.

Βρήκα στιάρια φυτρουμένα

κι τ’ αμπέλια κλαδιμένα».

Φύσα αϊέρα.

Χελιδόνισμα Κρήτης

Ο Μάρτης ήρθε με χαρές και με δροσιές γεμάτος,

όλα τα έχνη τα κακά να μη φανή η φανιά ντως,
όξω ψύλλοι και κοργοί, όφιδες και μποντικοί
κολισαύρες και λιακόνια,
όξω απού τ΄ αφεντικού το στρώμα.
Το χελιδόνι νάρχεται , στο σπίτι να φωλεύγει,
και να του δίδετε θροφή να παίρνει να μισέβγει
να πηαίνει εις την έρημο, να είναι φορτωμένο,
να τρώει να ευφραίνεται κι αυτό το βλοημένο
δώτε και μας τον κόπο μας, ό,τι είναι ο ορισμός σας
και ο Χριστός μας πάντοτε να είναι ο βοηθός σας,
χρόνους πολλούς να ζήσετε, πάντα ευτυχισμένοι
σωματικά και ψυχικά να είστε ευτυχισμένοι .

Και στην νεότερη Ελλάδα, η λαϊκή μούσα ύμνησε την άνοιξη και τις ομορφιές της. Ωστόσο, η αναφορά στην άνοιξη γινόταν από τους Έλληνες κι όταν ήθελαν να χαρακτηρίσουν ένα μεγάλο, ευχάριστο, εθνικό γεγονός· αυτό επικράτησε κυρίως στην περίοδο των εθνικοαπελευθερωτικών αγώνων που διεξήγαγε ο λαός μας ενάντια στους Οθωμανούς. Ιδίως η κλεφτουριά τραγούδησε την Άνοιξη της φύσης και του Γένους. Ένα Θρακιώτικο παραδοσιακό τραγούδι λέει :

Πότε να 'ρθή η άνοιξη, να ρθη το καλοκαίρι,
να βγάλω τα ποδήματα, να ποδηθώ τσαρούχια,
-Κωστή μου βοϊβόντα -να πάρω δίπλα τα βουνά,
ορθό το μονοπάτι,για να σουρίξω κλέφτικα να μαζευτούν οι κλέφτες.
-Κωστή μου βοϊβόντα.

Καλότυχα είναι τα βουνά (Ηπείρου)

Καλότυχα εἶναι τὰ βουνὰ
Ποτέ τους δὲ γερνᾶνε
Τὸ καλοκαίρι πράσινα
Καὶ τὸ χειμώνα χιόνι.
Πότε νὰ ᾿ρθεῖ ἡ ἄνοιξη
Νὰ ξανανθίσουν πάλι
Νὰ βγάλουν φύλλα τὰ κλαδιὰ
Νὰ πρασινίσουν πάλι.

Και νεότεροι ποιητές εμπνεύστηκαν απ' αυτήν. Ένας απ' αυτούς, ο Χριστοβασίλης, την χαιρετά ως εξής:
Γεια σου χαρά σου, άνοιξη,
χιλιοχαριτωμένη,
βασίλισσα των εποχών και
καύχημα του πλάστη,
ας ήταν δώδεκα φορές
ναρχόσουνα το χρόνο.

ΔΗΜΩΔΕΙΣ ΠΑΡΟΙΜΙΕΣ
Υπάρχουν πολλές ελληνικές παροιμίες με θέμα τους την άνοιξη :

Αν δεν σπείρεις την άνοιξη, δεν θερίζεις το καλοκαίρι.
Αν βρέξει ο Απρίλης δυο νερά κι ο Μάης άλλο ένα, χαρά σ' εκείνα τα σπαρτά που'ναι στην γη σπαρμένα.
Το χελιδόνι δε φέρνει άνοιξη.
Άλλο δε με εμάρανε, της άνοιξης το κρύο.
Λουλουδάτα τρία πανέρια η Άνοιξη κρατάει στα χέρια.

Η ΑΝΟΙΞΗ ΣΤΙΣ ΤΕΧΝΕΣ

Ποίηση

F.Schiller

Καλώς ήρθες της φύσης χαρά,

κοριτσάκι γλυκό και δροσάτο!

Καλώς ήρθες στον κάμπον εδώ,

με καλάθι λουλούδια γεμάτο!

Να λοιπόν είσαι πάλι σε μας!

Αχ, και νάξαιρες, πως σ' αγαπούμε

και με πόση πετούμε χαρά

όλοι εσένα, γλυκειά, να δεχτούμε!

Την καλή μου την έχεις στο νου ;

Για θυμήσου! Τη νηα ποιός ξεχνάει,

που όλο αγάπη με φίλαγε εδώ,

μα κι' ακόμα γλυκά μ' αγαπάει!

Σου ζητούσα λουλούδια γι' αυτή

και συ μούδινες μιάνεν αγκάλη.

Να, ξανάρχομαι κι' άλλα ζητώ!

Ε, τι λες ; Θα μου δώσεις και πάλι ;

Καλώς ήρθες της φύσης χαρά,
κοριτσάκι γλυκό και δροσάτο!
Καλώς ήρθες στον κάμπον εδώ,
με καλάθι λουλούδια γεμάτο!

Καρυωτάκης - Άνοιξη

Έτσι τους βλέπω εγώ τους κήπους.
Στον κήπο απόψε μου μιλεί μια νέα μελαγχολία.
Βυθίζει κάποια μυγδαλιά τον ανθοχαμόγελό της
στου βάλτου το θολό νερό. Και η θύμηση τής νιότης
παλεύει τόσο θλιβερά την άρρωστη ακακία...
Εξύπνησε μια κρύα πνοή μες στη σπασμένη σέρα,
όπου τα ρόδα είναι νεκρά και κάσα η κάθε γάστρα.
Το κυπαρίσσι, ατελείωτο σα βάσανο, προς τ' άστρα
σηκώνει τη μαυρίλα του διψώντας τον αέρα.
Και πάνε, πένθιμη πομπή λες, της δεντροστοιχίας
οι πιπεριές και σέρνονται τα πράσινα μαλλιά τους.
Οι δύο λατάνιες ύψωσαν μες στην απελπισία τους
τα χέρια. Κι είναι ο κήπος μας κήπος μελαγχολίας.

Επιμέλεια: Αθηναΐς

Ζωγραφική

La primavera - Sandro Botticelli

Η γνωστότερη "Άνοιξη" είναι εκείνη του Ιταλού ζωγράφου της Αναγέννησης, Μποτιτσέλι, όπου παρουσιάζει την Άνοιξη σαν μια υπέροχη γυναίκα ανάμεσα σε μια φύση γεμάτη από ζωή και λουλούδια.Στο κέντρο της σύνθεσης δεσπόζει η μορφή της Αφροδίτης, ενώ πάνω από το κεφάλι της, ο Έρωτας ρίχνει τα βέλη του με τα μάτια δεμένα. Στο αριστερό τμήμα του πίνακα διακρίνονται οι τρεις Χάριτες και ο Ερμής. Στο δεξί άκρο, ο Ζέφυρος κυνηγά τη νύμφη Χλωρίδα, δίπλα από την οποία βρίσκεται η θεά των λουλουδιών Φλώρα.