Φυσιογνωσία: Οκτώβριος

Δεύτερος μήνας του φθινοπώρου και δέκατος του έτους, σύμφωνα με το Γρηγοριανό και Ιουλιανό ημερολόγιο, αποτελεί ο Οκτώβριος (October) .Η ετυμολογική του προέλευση στηρίζεται στην όγδοη θέση (λατινικά octo = οκτώ) την οποία κατείχε στο παλαιό Ρωμαϊκό ημερολόγιο. Αριθμεί 31 ημέρες και είναι ο μήνας ο οποίος συνδέεται άμεσα με την σπορά. Μάλιστα, στην αρχαία Ρώμη, στα μέσα Οκτωβρίου, οι Ρωμαίοι θυσίαζαν στο Πεδίο του Άρεως (Campus Martins) έναν εξιλαστήριο ίππο για να προκόψουν τα σπαρτά.

Στο αττικό ημερολόγιο κατείχε την τέταρτη θέση και ονομαζόταν Πυανεψιών, όνομα προερχόμενο από τα ιερά Πυανέψια ή Πυανόψια, •πρόκειται για εορτή η οποία τελούταν προς τιμήν του Απόλλωνος, με κατάθεση των πρώτων καρπών και φρούτων μετά την συγκομιδή. Από ετυμολογικής απόψεως ο Πυανεψιών παράγεται από τις λέξεις πυάνους (κυάμους: κουκιά) + έψειν (έψω=ψήνω, βράζω). Τη 7η ημέρα του μήνα λοιπόν, οι Αθηναίοι έβραζαν κουκιά μαζί με άλλα όσπρια προσφέροντάς τα σε κοινή συνεστίαση ευχόμενοι καλή σπορά. Περιέφεραν ακόμα την Ειρεσειώνη δηλαδή ένα κλαδί ελιάς στολισμένο με μαλλί γεμάτο από καρπούς, τραγουδώντας:

«Eιρεσιώνη σύκα φέρει και πίονας άρτους

και μέλι εν κοτύλη και έλαιοναν αψήσασθαι

και κύλικ' εύζωρον, ως αν μεθύουσι καθεύδη».

Ένας νεαρός περιέχυνε την ειρεσιώνη με κρασί από έναν τελετουργικό αμφορέα και την κρεμούσε στην πύλη του ναού του Απόλλωνος. Σύμφωνα με άλλες πηγές, την ειρεσιώνη την κρεμούσαν και στην πόρτα των αγροτικών σπιτιών, και το άφηναν εκεί έναν ολόκληρο χρόνο μέχρι να το ανανεώσουν με ένα νέο κλαδί.

Άλλες σπουδαίες εορτές ήταν τα Προηρόσια, τα Οσχοφόρια, τα Θεσμοφορία, τα Απατούρια και τα Χαλκεία.

Τα Προηρόσια τελούνταν προς τιμή της Προηροσίας Δήμητρος και της Κόρης, με θυσία βοδιών «προ της αρόσεως» για την εξασφάλιση της ευφορίας της γης.

Μια από τις πιο σημαντικές εορτές στην αρχαία Αθήνα κατά την διάρκεια του μήνα ήταν τα Οσχοφόρια (ή Ωσχοφόρια), τα οποία εορτάζονταν αμέσως μετά την ολοκλήρωση του τρύγου. Η εορτή αυτή πήρε το όνομά της από τον Όσχο (ή όσχη ή ώσχη) •έτσι ονομαζόταν το κλαδί αμπελιού που ήταν γεμάτο σταφύλια. Κατά την πομπή στην οποία επικεφαλής ήταν δύο ευγενείς νέοι, που φορούσαν μακρύ ιερατικό χιτώνα και κρατούσαν όσχους, κατευθυνόταν, ψέλνοντας τα «ωσχοφορικά μέλη», από το εν Λίμναις ιερό του Διονύσου στο ιερό της Αθηνάς Σκιράδος (θεότητα της βλάστησης), στο Φάληρο.

Τα Θεσμοφόρια ήταν κατεξοχήν εορτή των γυναικών, η οποία διαρκούσε τέσσερις ημέρες, από την 9η μέχρι την 13η, ή από την 10η μέχρι 14η Πυανεψιώνος. Κατά την διάρκεια της εορτής απαγορευόταν στους άνδρες να εισέλθουν στους ναούς ενώ οι παραβάτες τιμωρούντο με θάνατο ή τύφλωση. Εκτός από την Αθήνα γιορτάζονταν και στο Άργος, στην Τροιζήνα, στην Αίγινα, στην Ερέτρια, στην Δήλο, αλλά και στην Σικελία και σε άλλες Ελληνικές αποικίες. Το εορταστικό τετραήμερο συμπεριελάμβανε, επίσης, τρεις επί μέρους εορτές, την Άνοδο, την Νηστεία και την Καλλιγένεια.

Τα Απατούρια ήταν τριήμερος πολιτική εορτή τελούμενη από τους Αθηναίους και όλους τους Ίωνες πλην των Κολοφωνίων και των Εφέσων. Σύμφωνα με μία παράδοση συνδέονταν με τον μύθο του Αιγέα και της Αίθρας. Η πρώτη μέρα της εορτής ονομάζονταν «Δορπία ή Δόρπεια», κατά την οποίαν κάθε πολίτης ερχόταν τις απογευματινές ώρες στο Φρατρείο, ή στο σπίτι κάποιου πλούσιου μέλους της φρατρείας του και δειπνούσε. Η δεύτερη μέρα ήταν αφιερωμένη στους θεούς, και ονομάζονταν «Ανάρρυσις», διότι την ημέρα αυτή γίνονταν θυσίες προς τον Φράτριο Δία και την Αθηνά. Οι θυσίες αυτές ήταν ιδιαιτέρως δημοφιλείς και όλοι οι πολίτες της Αθήνας συμμετείχαν, φορώντας τα καλύτερα ενδύματά τους, και κρατώντας αναμμένες λαμπάδες στα χέρια. Η τρίτη ημέρα ονομάζονταν «Κουρεώτις», και ήταν αφιερωμένη στα αγόρια που γεννήθηκαν κατά το ίδιο χρόνο , ενώ θυσίαζαν μια κατσίκα ή ένα πρόβατο για κάθε νεογνό.

Τέλος, τα Χαλκεία (πρώην Εργάνεια) γιορτάζονταν την τελευταία ημέρα του μήνα, αρχικά από όλο τον αθηναϊκό λαό προς τιμή της θεάς Αθηνάς της "Εργάνης", και για τον λόγο αυτό η εορτή λεγόταν και "Αθήναια" ή "Πάνδημος εορτή". Σύμφωνα με πηγές, κατά αυτή την ημέρα ξεκινούσαν οι Αρρηφόροι να υφαίνουν το ιερό πέπλο της θεάς. Αργότερα τα Χαλκεία εορτάζονταν μόνο από τους χειρώνακτες και ειδικότερα από τους σιδηρουργούς ή αλλιώς χαλκέους, προς τιμήν του θεού Ηφαίστου όπου και εξ αυτού επικράτησε με το όνομα Χαλκεία.

ΕΘΙΜΑ & ΜΥΘΟΙ

Οι άνθρωποι της υπαίθρου, τα παλαιότερα χρόνια, ζούσαν εξαρτημένοι από την σοδειά τους Γι' αυτό οι λέξεις «καλοχρονιά» ή «κακοχρονιά» συνδέονταν με την καλή ή την κακή σοδειά του έτους. Για να εξασφαλιστεί η καλοσοδειά δεν αρκούσε μόνο η σκληρή δουλειά των αγροτών. Συχνά οι ζευγάδες επικαλούνταν θεϊκές δυνάμεις και μαγικά έθιμα.

Ένα από αυτά ήταν το έθιμο της «Περπερούνας», • πρόκειται για αναβλαστικό έθιμο με σκοπό την καταπολέμηση της ξηρασίας και της ανομβρίας. Πρόκειται για ένα είδος δέησης που γινόταν παλαιότερα προκειμένου οι βροχές να βοηθήσουν την γη να καρποφορήσει. Το έθιμο συνήθως γινόταν τον Οκτώβριο αλλά επαναλαμβανόταν και τον Μάρτιο ή τον Απρίλιο. Η «Περπερούνα» λοιπόν, είναι ένα κορίτσι το οποίο στολίζουν με λουλούδια και πρασινάδα. Η πρασινάδα χρησιμεύει, όπως λένε στο χωριό Δρυμός Θεσσαλονίκης, για να πρασινίσει ο κάμπος σαν την «Πιρπιρού» Όλη η παρέα των κοριτσιών, με την Πιρπιρού στην μέση, φθάνει σε σπίτι και τραγουδά το τραγούδι της «Περπερούνας»:

«Πιρπιρού δροσούλα μου, παρακάλσι τουν Θιο (Θεό)

για να δώσει μια βρουχή, μια βρουχή βασιλικιά,

δω στα στάρια, τα κριθάρια, στα λιανά τα παρασπόρια.

Μπάρις μπάρις του νιρό, λιούμπις λιούμπις του κρασί.

Κάθι στάχυ κι κιλό, κάθι κούρβου κι μιτρό».

Μόλις τελειώσει το τραγούδι, η νοικοκυρά του κάθε σπιτιού βγαίνει έξω και χύνει νερό πάνω στο κεφάλι του κοριτσιού με την ευχή να βρέξει άμεσα. Έπειτα δίνει στο κοριτσάκι κάτι συμβολικό για το «καλό».

Στην Τζαντώ της Ανατολικής Θράκης συναντάμε το έθιμο της τζαμάλας •πρόκειται για γονιμοποιητικό δρώμενο της άροσης και σποράς των αγρών, το οποίο συνήθως γινόταν στις 26/10, ημέρα εορτασμού του Αγ. Δημητρίου. Σύμφωνα με πηγές, χωρικοί μεταμφιεσμένοι σε καμήλες γύριζαν τα σπίτια κι’ εύχονταν την καλοχρονιά κρατώντας ειρεσειώνες, οι οποίες ήταν τα κλαδιά ελιάς ή δάφνης, πάνω στα οποία είχαν πλέξει λευκές ή πορφυρές κορδέλες από μαλλί και είχαν κρεμάσει όλων των ειδών τους καρπούς της πρώτης φθινοπωρινής σοδειάς. Αργότερα το έθιμο κατέληξε να τελείται την περίοδο των Αποκριών.

Στην κυπριακή παράδοση, από την άλλη, λέγεται ένας μύθος για την σχέση του μήνα με τα όμορφα λουλούδια των χρυσανθέμων( στην Κύπρο ονομάζονται οκτωβρούδες), τα οποία ανθίζουν κατά την διάρκεια του και αποτελούν την συμβολική εγγύησή της καλοκαιρίας που χρειάζεται ο αγρότης για τις απαραίτητες εργασίες του. Λένε λοιπόν : "Ο Οκτώβρης περιπλανιόταν στην γη και μοιρολογούσε για τα χαμένα λουλούδια και για τα φύλλα των δένδρων που έπεφταν στην γη, καθώς και για τις ζεστές ημέρες που χάνονταν, και για τα σύννεφα που μαζεύονταν στον ουρανό. Τα χρυσάνθεμα τότε παρακάλεσαν τον Θεό να κάνει καλοκαιρία για αυτά, ώστε να τα αφήσει ν' ανθίσουν όλον τον μήνα για να διώχνουν την θλίψη του . Τ' άκουσε ο Θεός και δεν τους χάλασε χατίρι".

Τέλος, ως μήνας συγκομιδής των εσπεριδοειδών, ο Οκτώβριος είναι ο μήνας που φέρνει τα πρώτα χρυσά και κόκκινα φρούτα του φθινοπώρου. Εξαιτίας αυτού, προσφέρεται για παιχνίδια και μαντεψιές. Οι μεγάλοι φτιάχνανε «μαντέματα» και τα παιδιά κερδίζανε με τις απαντήσεις:

Είμαι τόπι κόκκινο κι αν με καθαρίσεις άσπρο νόστιμο καρπό αμέσως θ’ αντικρίσεις.

Τι είναι;Το μήλο.

Είμαι κίτρινο χνουδάτο και στυφό και μυρωδάτο. Γίνομαι και πιο καλό αν με κάνουνε γλυκό.

Τι είναι;Το κυδώνι.

ΔΗΜΩΔΕΙΣ ΠΑΡΟΙΜΙΕΣ & ΠΡΟΣΩΝΥΜΙΑ

Ο Οκτώβριος, ως ο κατεξοχήν μήνας της σποράς φέρει τα προσωνύμια «Σποριάτης», «Σποριάς» και «Σπαρτός». Για τις πολλές βροχές που χαρίζει στους γεωργούς, ονομάζεται σε πολλά μέρη και «Βροχάρης». Επίσης, σε άλλα μέρη της Ελλάδος τον συναντάμε με το όνομα «Μπρουμάρης» εξαιτίας των ομίχλης αλλά και «Παχνιστής» λόγω της πάχνης που πέφτει στου αγρούς.

Συχνά αναφέρεται ως «Αι-Δημητριάτης» από την γιορτή του Αγ.Δημητρίου στις 26 του μηνός, ημερομηνία η οποία αναφέρεται στις καλές ημέρες που σημειώνονται κατά την διάρκεια του μήνα και δίνει την ευκαιρία στους αγρότες να προλάβουν να οργώσουν, να σπείρουν, να κατεβάσουν τα κοπάδια στα χειμαδιά και να ετοιμαστούν για τον χειμώνα. Επίσης, τον συναντάμε και ως «Χρυσανθεμά» μιας και θεωρείται ο κατ εξοχήν μήνας άνθισης του λουλουδιού. Τέλος, είναι ο μήνας που τρυγούν τα όψιμα σταφύλια γι αυτό και οι Πόντιοι τον λένε «Τρυγομηνά».

Μερικές από τις πιο γνωστές παροιμίες της ελληνικής υπαίθρου είναι οι ακόλουθες :

«Οκτώβρη και δεν έσπειρες, οκτώ σακιά δε γέμισες».

«Οκτώβρη και δεν έσπειρες, τρία καλά δεν έκαμες».

«Όποιος σπέρνει τον Οκτώβρη, έχει οκτώ σειρές στ’ αλώνι».

«Τον Σεπτέμβρη τα σταφύλια, τον Οκτώβρη τα κουδούνια».

«Αϊ Δημητράκη μου, μικρό καλοκαιράκι μου».

«Αν βρέξει ο Οκτώβρης και χορτάσει η γη, πούλησ' το σιτάρι σου και αγόρασε βόδια».

«Αν δε βρέξει, ας ψιχαλίσει, πάντα κάτι θα δροσίσει»

«Αν δε βρέξει, πως θα ξαστερώσει;»

«Αν δε χορτάσει ο Οκτώβριος την γη, πούλησε τα βόδια σου και αγόρασε σιτάρι».

«Άσπορος μη μείνεις, άθερος δε μένεις».

«Βαθιά τ' αυλάκια να φουντώσουνε τα στάχυα».

«Δεύτερο αλέτρι, δεύτερο δεμάτι».

«Μακριά βροντή, κοντά βροχή».

«Ο καλός ο νοικοκύρης, ο λαγός και το περδίκι, όταν βρέχει χαίρονται».

«Οκτώβρη και δεν έσπειρες καρπό πολύ δεν παίρνεις».

«Οκτώβρης και δεν έσπειρες, σιτάρι λίγο θα 'χεις».

«Οκτώβρη και δεν έσπειρες λίγο ψωμί θα πάρεις»

«Οκτώβρης βροχερός, Οκτώβρης καρπερός».

«Οκτώβρης-Οκτωβροχάκης το μικρό καλοκαιράκι».

«Τ' άη - Δημητριού, τι είσαι ‘σύ και τι ΄μαι εγώ λέει το νιο κρασί στο παλιό».

«Τ’ Αϊ Λουκά σπείρε τα κουκιά».

«Τα σταφύλια τρυγημένα και τα σκόρδα φυτεμένα»

«Το Οκτωβριανό το λάδι, άλλος μήνας δεν το κάνει»

Ο Οκτώβριος στην τέχνη

Ζωγραφική

Ο Οκτώβριος από την αρχαιότητα συνδέεται με τις αγροτικές και άλλες εποχικές ασχολίες, οι κυριότερες από τις οποίες είναι η παρασκευή και η δοκιμή του οίνου και το κυνήγι των μικρών ζώων και πουλιών. Η σύνδεση του συγκεκριμένου μήνα με τον οίνο δικαιολογεί και την απεικόνισή του συχνά με την μορφή του Βάκχου και των Σατύρων.