Φυσιογνωσία: Ιανουάριος

Ο Ιανουάριος είναι ο πρώτος μήνας του έτους κατά το Γρηγοριανό και το Ιουλιανό Ημερολόγιο και έχει 31 ημέρες. Η πρώτη ημέρα του μήνα, η οποία είναι και πρώτη του χρόνου, είναι γνωστή ως Πρωτοχρονιά. Είναι, κατά μέσο όρο, ο πιο κρύος μήνας του έτους κατά το μεγαλύτερο μέρος του.

Ο Ιανουάριος πήρε το όνομά του από τον Ιανό (Ianuarius), έναν από τους αρχαιότερους θεούς των Ρωμαίων. Προέρχεται από την λατινική λέξη ianua (πόρτα) - Ιανουάριος είναι η πόρτα για το έτος. Ο Ιανός, ήταν ο θεός όλων των ενάρξεων και των μεταβάσεων. Στην ετρουσκική μυθολογία αντιστοιχεί με το θεό Άνι.

Όπως αναφέρει σχετικά και ο Ηλίας Αναγνωστάκης :

…ο Ιανός ήταν θεός δίμορφος, που παριστάνεται πότε με κλειδιά ή με τριακόσιες ψήφους στο δεξί του χέρι και εξήντα πέντε στο αριστερό, όσες οι μέρες του ενιαυτού. Εκκαλείτο δε και «Αιωνάριος» αντί Ιανουάριος, επειδή τον θεωρούσαν του αιώνος πατέρα. Είχαν μάλιστα οριστεί δώδεκα πρυτάνεις να τον υμνούν και υπήρχε δωδεκάβωμον στο ναό του, όσοι και οι μήνες του έτους.

Ο Ιανουάριος, ωστόσο, δεν ήταν ανέκαθεν ο πρώτος μήνας του έτους για τους Ρωμαίους. Παραδοσιακά, το αρχικό ρωμαικό ημερολόγιο αποτελείτo από 10 μήνες, συνολικής διάρκειας 304 ημερών. Στα πρώτα χρόνια της ιστορίας του, πρώτος μήνας ήταν ο Μάρτιος, από το όνομα του θεού του πολέμου τον Mars-Martis (δηλαδή τον Άρη, σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία). Πρωτοχρονιά ήταν τότε η πρώτη Μαρτίου, η οποία εξακολούθησε να γιορτάζεται και στα κατοπινά χρόνια. Και επειδή θυμούνταν πως αυτή ήταν η αρχική τους πρωτοχρονιά, την έλεγαν πάτριον. Ο Ιανουάριος έγινε πρώτος μήνας αργότερα,γύρω στο 713 π.Χ., όταν ο βασιλιάς των Ρωμαίων Νούμας Πομπίλιος (Numa Pompilius ), οργάνωσε το ημερολόγιο με βάση τον ήλιο (ένα πρότυπο σεληνιακό έτος διαρκεί 365 ημέρες).

Ιστορικά ονόματα για τον μήνα Ιανουάριο θεωρούνται : η αυθεντική ονομασία του, Ianuarius, ο Σαξονικός όρος Wulf-monath ο οποίος σημαίνει ο μήνας του λύκου και η ονομασία δοθείσα από τον Καρλομάγνο Wintarmanoth η οποία σημαίνει χειμώνας / κρύος μήνας.

Άλλες ονομασίες :

Στην Λευκορωσία ο Ιανουάριος ονομάζεται

«студзень" που σημαίνει "ένα παγωμένο ένα". Στην Τσεχία καλείται leden, που σημαίνει "μήνας με πάγο". Στην Ουκρανία λέγεται січень ,εννοώντας την κοπή ή τον τεμαχισμό.Ομοίως, στην Κροατία λέγεται siječanj, επίσης σημαίνει κοπή ή τεμαχισμός. Στην Φιλανδία, ο Ιανουάριος καλείται tammikuu, που σημαίνει "ο μήνας της βελανιδιάς", αν και η αρχική του έννοια ήταν "ο μήνας στην καρδιά του χειμώνα" ,( tammi σημαίνει ο άξονας ή πυρήνας) ενώ σε άλλες Σκανδιναβικές γλώσσες είναι γνωστός ως ođđajagimánnu, που σημαίνει "μήνας του νέου έτους".

Ο λαός μας έχει δώσει και αυτός τις δικές του ονομασίες, όπως το Γενάρης ή το Γενολοήτης διότι τότε γεννούν τα γιδοπρόβατα, και Μεσοχείμωνας επειδή είναι ο μεσαίος από τους μήνες του χειμώνα. Επιπλέον είναι γνωστός και ως «κλαδευτής».Επίσης ως Μεγάλος μήνας ή Τρανός μήνας ή Μεγαλομηνάς γιατί είναι ο πρώτος μήνας του έτους καθώς και Κρυαρίτης γιατί είναι ο ψυχρότερος όλων.

Αλκυόνη

Ο παγωμένος Ιανουάριος είναι ο μήνας που είναι περισσότερο συνδεδεμένος σύμφωνα με τη μυθολογία με το πουλί αλκυόνη. Σύμφωνα με την μυθολογία η Αλκυόνη, κόρη του άρχοντα των ανέμων Αίολου, μαζί με τον άντρα της, βασιλιά Κήυκο, καυχήθηκαν κάποια στιγμή πως είναι πιο ευτυχισμένοι από τον Δία και την Ήρα. Για αυτή τους την ασέβεια οι θεοί αποφάσισαν να τους τιμωρήσουν μεταμορφώνοντάς τους σε πουλιά. Μα η μεγαλύτερη δυστυχία για την Αλκυόνη ήταν πως έπρεπε να γεννά τα αυγά της μέσα στην καρδιά του χειμώνα. Όταν κάποια στιγμή ο Δίας τους λυπήθηκε για όσα περνούσαν, έδωσε εντολή στα κύματα και τους ανέμους να ησυχάζουν για δεκατέσσερις μέρες το χειμώνα -τις γνωστές μας "Αλκυονίδες ημέρες"- για να μπορούν να επωάσουν τα αυγά τους.

Οι αλκυονίδες ημέρες τού έχουν δώσει και την ονομασία «Γελαστός»,

Ο Ιανουάριος είναι ο μήνας με το λαμπρότερο φεγγάρι: «Του Γενάρη το φεγγάρι παρά ώρα μέρα μοιάζει».

Είναι επίσης γνωστός και ως "Καλαντάρης" από τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς και τα δώρα των Καλενδών.
Σε αναφορά του Σπύρου Τραϊανού, τα δώρα αυτά είχαν την εξής προέλευση:


Νικηφόρος Λύτρας - Κάλαντα

Με την αρχή του χρόνου άρχιζε η θητεία των υπάτων, οι οποίοι σε σχετική πομπή στους δρόμους σκορπούσαν νομίσματα, που αρχικώς ήσαν χρυσά, αλλά αργότερα, επί Ιουστινιανού, περιορίστηκαν σε αργυρά. Μικρά νομίσματα συνέλεγαν όμως και τα παιδιά, που περιέρχονταν τα σπίτια συγγενών και φίλων για να ευχηθούν. Έτσι γεννήθηκαν τα «Κάλαντα», που φθάνουν μέχρι τις μέρες μας, αλλά αφετηρία τους υπήρξαν οι Καλένδες του Ιανουαρίου, άσχετα αν σταδιακά επεκτάθηκαν από τα παιδιά σε όλες τις εορταστικές ημέρες του Δωδεκαήμερου.

Άλλη πηγή αναφέρει σχετικά πως η περιφημότερη εορτή του Ιανουαρίου ήταν οι Καλένδες, (calendae Januariae) επειδή γιορτάζονταν και η έλευση του νέου χρόνου. Κατά την διάρκεια των Καλενδών γίνονταν αμοιβαίες επισκέψεις συγγενών και φίλων με ανταλλαγή δώρων των λεγόμενων strena (κυρίως μέλι, ξερά σύκα και χουρμάδες) ως και μικρών νομισμάτων. Επίσης πρόσεχαν, στην διάρκεια αυτών, τις εκφράσεις τους και τις κινήσεις τους ώστε να μην αποβούν κακοί οιωνοί στο νέο έτος. Επίσης κατ' αυτή την περίοδο ο Αυτοκράτορας, καθήμενος στον Ηγεμονικό θρόνο των ανακτόρων, δεχόταν την επίσημη επίσκεψη των ανωτέρων αξιωματούχων του κράτους καθώς και πολιτών σε "φάλαγγα κατ΄ άνδρα" οι οποίοι και έρριπταν προ αυτού νομίσματα.

Οι Καλένδες του Ιανουαρίου ήταν κατά το δεύτερο ήμισυ εργάσιμες, έτσι ώστε η εργασία μετά της εορτής να θεωρείται εξάγγελος καλού έτους.

Οι ρίζες άλλωστε πολλών από τα έθιμα

του Δωδεκαήμερου ανάγονται στους χρόνους που γιορτάζονταν η « Χειμερινή τροπή » του Ήλιου η οποία σημάδευε την αρχή της εποχής του χειμώνα. Οι γιορτές αυτές έπαιρναν πανηγυρικό χαρακτήρα και είχαν κατακτήσει ολόκληρο τον ελληνορωμαϊκό κόσμο. Άρχιζαν με τα Βρουμάλια και ακολουθούσαν τα Σατουρνάλια, γιορτή των Ρωμαίων αφιερωμένη στο θεό Σατούρνους, τα οποία ταυτίζοταν με τα αρχαία Κρόνια.

Μία από τις ωραιότερες δημώδεις ελληνικές παροιμίες για τον Γενάρη είναι:

Να ΄μουν το Μάη γάιδαρος
και τον Απλίλ΄ κριάρι (ή σκύλος τον Αλωνάρη)
ούλο το χρόνο κόκορας
και γάτος τον Γενάρη.

Επίσης
Γενάρη πίνουν το κρασί, τον Θεριστή το ξύδι.
Ο λαγός και το περδίκι κι ο καλός ο νοικοκύρης τον Γενάρη χαίρονται.
Κότα πίτα τον Γενάρη, κόκορα τον Αλωνάρη.
Όποιος θε να βαμπακώσει, τον Γενάρη θε ν' οργώσει.
Χιόνισ' έβρεξ' ο Γενάρης, όλ' οι μύλοι μας θ' αλέθουν.
(Από το Ανανωστικό της Γ' Δημοτικού, 1964)

Επιμέλεια: Αθηναΐς